معرفی اجمالی دستگاههای بدن انسان
در قسمت قبل گفتیم که برای پی بردن به دلیل ناباروری، بایستی در ابتدا دانش خود را در زمینه‌ی سلامت باروری بالا ببریم که اولین قدم در این مسیر شناخت بدن و چگونگی عملکرد آن است. برای اینکه بدن خود را به درستی بشناسیم، بد نیست تا در ابتدا نگاهی از بیرون به آن بیندازیم. در نمای بیرونی و ظاهری، بدن هر کدام از ما به طور کلی از قسمتهای اصلی سر، گردن، تنه (سینه و شکم)، دست‌ها و پاها تشکیل شده است. این قسمت‌ها به کمک یک اسکلت استخوانی که تعداد و چگونگی قرارگیری استخوانهای آن در تمامی طول عمر ما تغییری نمی‌کند، در کنار هم قرار گرفته‌اند تا قالب کلی و شکل نهایی بدن ما را ایجاد نمایند. اگر به یاد داشته باشید در کتاب‌های علوم خوانده بودیم که بدن ما مانند بدن همه‌ی جانوران از چندین دستگاه مختلف تشکیل شده است که این دستگاه‌ها از اندام‌ها، اندام‌ها از بافت‌ها و بافت‌ها نیز از سلول‌ها (یاخته) که کوچک‌ترین واحد سازنده‌ی بدن هستند، ساخته شده‌اند. تعداد سلولهای سازنده‌ی بدن هر انسانی را در حدود 37.2 تریلیون تخمین زده‌اند. رقم شگفت انگیز و باورنکردنی است، نه؟
جالب‌تر این جاست که سلولهای مربوط به هر بخش از بدن ما با سلولهای سازنده‌ی بخشهای دیگر متفاوت هستند و هر دسته از این سلول‌ها بسته به محل قرارگیری شان کار خاص و ویژهای را انجام می‌دهند.
علاوه بر آنچه که گفتیم بدن ما دارای چندین حفره هم هست که هر کدام از این حفره‌ها محل قرارگیری یک یا چند اندام مختلف هستند. مانند کانال نخاعی که محل قرارگیری ستون مهره‌هاست و با مایع مغزی‌نخاعی پر شده است و یا حفره‌ی شکمی که بزرگ‌ترین حفره‌ی بدن بوده و جایگاه اندام‌هایی مانند کبد، طحال و روده‌ها می‌باشد.
البته به جز این حفرات اصلی، حفرههای دیگری هم به نام حفرههای سینوسی در بدن ما وجود دارند که اغلب در ناحیه‌ی فک، صورت و پیشانی قرار گرفته‌اند و نسبت به بقیه‌ی حفرات بدن کوچک‌تر می‌باشند. حفرههای سینوسی بر حسب استخوانی که در آن قرار گرفته‌اند نامگذاری شده و وظایف مختلفی مانند پاک‌سازی، گرم و مرطوب نمودن هوای تنفسی و یا کمک به تولید و تقویت صدای ما را به عهده دارند. اضافه بر این، اگر ضربه‌ای به سر یا صورت ما وارد شود، این حفرههای کوچک پر فایده مانند کیسه‌های هو اعمل نموده و اثر ضربه‌ها را خنثی می‌سازند.
حالا که با قسمتهای اصلی تشکیل‌دهنده‌ی بدن خود آشنا شدیم، بد نیست تا کمی هم با اجزا و عناصر سازنده‌ی بدنمان آشنا شویم. عناصری خاص که اگرچه در نگاه اول شاید چندان به چشم نیایند، اما در حقیقت قرار گرفتن آنها در کنار هم، آن هم در نسبت‌های مختلف و مشخص باعث شکل‌گیری و انسجام بدن ما شده است. از جمله‌ی این عناصر می‌توان به آب، بافت همبند، چربی و کربوهیدرات اشاره نمود که قسمت عمده‌ای از بدن ما را تشکیل می‌دهند. احتمالأ شنیده‌اید که مهم‌ترین عنصر سازنده‌ی بدن آب است. عنصر حیاتی و ارزشمند آب بخش قابل توجهی از وزن و حجم بدن ما را به خود اختصاص داده است که درصد آن در هر کدام از ما بسته به سن، شرایط فیزیکی و جسمانی می‌تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال محتوای آب بدن یک نوزاد تازه متولد‌شده در حدود 75 درصد است، اما این میزان در یک فرد بالغ و بزرگسال به 60 درصد و در یک فرد چاق حتی به 45 درصد هم می‌رسد.
بدن ما با این همه جزئیات چندان بی‌شباهت به یک ماشین پیشرفته نیست. همان‌طور که برای عملکرد صحیح یک ماشین قبل از هر چیز لازم است تا بنزین و روغن موتور آن همیشه در سطح ثابت و مشخصی قرار داشته باشند، عملکرد مطلوب بدن ما هم مستلزم این است که محیط داخلی بدن و مواد موجود در آن همواره در یک سطح معین و شرایط نسبتأ پایدار باقی بمانند، یعنی دمای بدن، جریان خون و PH در یک محدوده‌ی ثابت و مشخص تنظیم شده و در آن محدوده حفظ شوند چرا که در غیر این صورت نه تنها عملکرد بدن دچار اختلال می‌شود، بلکه در صورت تداوم این مشکل، زنده ماندن ما هم غیر ممکن خواهد شد. به این فرآیند حیاتی در بدن ما، هومئوستاز گفته می‌شود. میزان پی‌اچ نشان‌دهنده این است که بدن ما تا چه حد اسیدی و یا قلیایی است. باید بدانید که میزان اسیدی و یا قلیایی بودن بدن تأثیر بسیار مهمی بر عملکرد و سلامتی آن و حتی تعیین جنسیت فرزند ما دارد. اساسأ تمامی‌‌دستگاه‌های بدن ما به طور هماهنگ و با همکاری با یکدیگر در راستای حفظ هومئوستاز و ثابت نگه داشتن محیط داخلی بدن عمل می‌کنند. به عنوان مثال دستگاه عصبی پیام‌هایی را از تمام نقاط بدن دریافت کرده و به کمک سلول‌ها و مسیر‌های پیام‌رسان عصبی به سمت مغز هدایت می‌کند. دستگاه غدد درون‌ریز، هورمون‌هایی را برای تنظیم فشار خون و حجم خون، ترشح و به درون جریان خون رها می‌کند. دستگاه تنفسی اکسیژن را به تمام بخشهای بدنمان رسانده و سوختوساز سلولی هم به تنظیم pH خون کمک می‌کند.
دستگاههای بدن انسان
در بخش قبل دانستیم بدن ما از دستگاههای بسیاری تشکیل شده است که هر کدام از این دستگاه‌ها علاوه بر انجام وظایف ویژه‌ی خود، با سایر دستگاههای بدن هم همکاری داشته و به صورت هماهنگ با آنها عمل می‌نمایند تا در‌نهایت، سلامتی و تعادل کل بدن ما تأمین شود. در حقیقت سلامتی ما وابسته به سلامتی و عملکرد صحیح این دستگاه‌ها می‌باشد. تقریباً هیچ یک از دستگاههای بدن به تنهایی کار نمی‌کنند، بلکه همواره در تعامل با یکدیگر هستند. این دستگاههای تعاملی در بدن ما با نام‌های مشترکی معرفی می‌شوند مانند: دستگاه عصبی و دستگاه غدد درون‌ریز که با هم دستگاه غددی‌ـ‌عصبی نا‌‌میده می‌شوند.
برای درک و فهم هرچه بهتر این مسئله، لازم است تا در مسیر شناخت بدنمان، سفری هم به درون بدن خود داشته باشیم تا به طور خلاصه با دستگاههای سازنده‌ی بدن و عملکرد هر کدام از آنها آشنا شویم.
دستگاههای اصلی بدن
دستگاه عصبی از دو بخش اصلی دستگاه عصبی مرکزی (مغز و نخاع) و دستگاه عصبی محیطی تشکیل شده است. این دستگاه شبکه‌ای وسیع از میلیاردها سلول عصبی است که علاوه بر برقراری ارتباط بین بخشهای مختلف بدن، با جابجایی پیام‌‌های عصبی، اطلاعات لازم را برای انجام فعالیت‌‌های حیاتی در بدن ما فراهم می‌کند. دستگاه عصبی محیطی اطلاعات جمع آوری شده از اندامهای بیرونی مانند چشم‌ها، گوش‌ها، زبان، بینی و پوست و هم چنین اندامهای درونی مانند غده تیروئید و معده را به صورت پیام‌‌های عصبی به مغز و نخاع رسانده و بعد از پردازش پیام‌ها در این مراکز، دستورات صادر شده را جهت پاسخ‌دهی به اندامهای هدف می‌رساند. مغز ما به‌عنوان رهبر اصلی این دستگاه، تمامی این فعالیت‌ها و ارتباط بین دستگاههای مختلف را در بدن ما کنترل می‌کند.
دستگاه عضلانی‌ـ‌اسکلتی که به دو دستگاه ماهیچه‌ای و اسکلتی نیز قابل تقسیم است، شامل اسکلت بدن (از جمله استخوان‌ها، رباط‌ها، تاندون‌ها و غضروف‌ها) و ماهیچه‌‌های متصل به آن می‌باشد. بخش اسکلتی این دستگاه نگه‌دارنده ساختمان بدن بوده و قالب و ساختار اصلی بدن ما را تشکیل می‌دهد. این بخش وظیفه‌ی مهم محافظت از اندامهای حساس داخلی بدن مانند قلب و ریه‌ها را به عهده داشته و با کمک ماهیچه‌ها حرکت کردن را برای ما امکان‌پذیر می‌کند. در حقیقت تمامی حرکت‌‌های بدن ما مانند راه رفتن، پرتاب توپ و پرش وابسته به این دستگاه و هماهنگی بین استخوان‌ها و عضلات است.
بخش اسلکتی بدن ما از حدود 206 استخوان ساخته شده که علاوه‌بر وظایف گفته‌شده، مراکزی برای ذخیره‌سازی مواد معدنی مورد نیاز بدن مانند کلسیم و فسفات بوده و همچنین وظیفه‌ی تولید سلولهای خونی را بر عهده دارند. البته تولید سلولهای خونی تنها در مغز استخوانهای پهن بدن اتفاق می‌افتد.
دستگاه گردش خون یا دستگاه شریانی‌ـ‌وریدی از قلب و رگ‌‌های خونی (شریان‌ها، وریدها و مویرگ‌ها) تشکیل شده است. قلب به عنوان هسته‌ی اصلی و تپنده‌ی این دستگاه، خون و سلولهای خونی موجود در آن را (گلبول‌‌های قرمز، گلبول‌‌های سفید و پلاکت‌ها) به کمک رگ‌‌های خونی در تمام نقاط بدن ما پخش کرده تا از این طریق گاز‌‌های تنفسی (اکسیژن و دی‌اکسید‌کربن)، مواد مغذی، مواد دفعی و زائد، سلولهای ایمنی و هورمونها از قسمتی به قسمت دیگر بدن منتقل شوند.
دستگاه تنفسی از قسمتهای اصلی بینی، حلق، حلق‌بینی یا نازوفارنکس (Nasopharynx)، نای و شش‌ها (ریه‌ها) تشکیل شده است. تهیه‌ی اکسیژن لازم برای سلولهای بدن و دفع دی‌اکسید‌کربن (گاز سمی برای بدن) حاصل از سوختوساز، سلولی مهم‌ترین عملکرد دستگاه تنفسی ما انسان‌ها است که به کمک جریان خون صورت می‌گیرد. در واقع تبادل گاز‌‌های تنفسی بین محیط بیرون با محیط درونی بدن ما وابسته به همکاری دو دستگاه تنفسی و گردش خون با هم است. دستگاه تنفسی به دو بخش دستگاه تنفسی فوقانی (بینی، سینوس‌ها، حلق و حنجره) و تحتانی (نای، نایژه، نایژک و ریه‌ها) نیز قابل تقسیم می‌باشد.
دستگاه گوارش لوله‌ی پر پیچ و خم و طویلی است که از دهان تا مقعد کشیده شده و از بخشهای مختلفی شامل دهان، زبان، دندان‌ها، غدد بزاقی، مری، معده، روده‌ی کوچک، روده‌ی بزرگ، راست‌روده، مقعد و همچنین غدد ضمیمه شامل کبد، پانکراس (لوزالمعده) و کیسه‌ی صفرا تشکیل شده است. هر ماده‌ی غذایی که می‌خوریم توسط این دستگاه به قسمتهای کوچک‌تری تجزیه‌شده تا مواد مغذی موجود در آن به راحتی وارد جریان خون شده و در میان بافت‌ها و سلولهای بدنمان توزیع شوند. علاوه بر این، دستگاه گوارشی مواد بدون استفاده، هضم‌نشده و سمی را از سرتاسر لوله‌ی گوارشی جمع‌آوری نموده و به شکل مدفوع دفع می‌کند.
دستگاه پوششی عمدتاً از پوست، مو، ناخن و غشای مخاطی تشکیل شده است. پوست به عنوان اولین سد دفاعی بدن، از ما و ساختار‌‌های درونی بدنمان در مقابل بیماری‌ها و صدمات محافظت می‌کند. این پوشش محافظتی گسترده همچنین با جلوگیری از تبخیر شدن آب بدن و از دست رفتن دمای داخلی آن، نقش قابل توجهی را در تنظیم درجه‌ی حرارت بدن ایفا کرده و همچنین به کمک گیرنده‌‌های فراوان حسی‌ـ‌عصبی‌اش درست مانند یک رابط مابین محیط خارج با مراکز عصبی درون بدن عمل نموده و پیام‌‌های عصبی دریافت‌شده از اطراف را به مغز ما مخابره می‌کند. پوست از اجزای متعددی تشکیل شده که با تعداد فراوان و شگفت‌آوری در کنار هم به ایفای نقش می‌پردازند و از مهم‌ترین آنها می‌توان به غدد مترشحه‌ی عرق و چربی اشاره نمود.
دستگاه ادراری واحد تصفیه‌کننده‌ی خون در بدن است که متشکل از کلیه‌ها، میزنای، مثانه و مجاری ادراری می‌باشد. این دستگاه با جمع‌آوری آب اضافی، مواد سمی و دفعی موجود در خون، آنها را به شکل ادرار از بدن ما خارج می‌کند.
دستگاه ایمنی بدن ما متشکل از گلبول‌‌های سفید، غده‌ی تیموس، غدد لنفاوی و کانال‌‌های لنفی است که در بسیاری از این بخش‌ها با دستگاه لنفاوی مشترک می‌باشد. سلامتی ما تا حد زیادی وابسته به عملکرد صحیح دستگاه ایمنی است، چرا که این دستگاه با شناسایی عوامل بیگانه‌ی بیماری‌زا، آنها را از سلول‌ها و بافت‌‌های خودی تشخیص و افتراق داده و با کمک پاسخ‌‌های ایمنی ناشی از پروتئین‌‌های اختصاصی مانند پادتن‌ها (Antibodies) و گلبول‌‌های سفید، عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد و بدین وسیله مانند سدی مستحکم از ما و بدنمان در مقابل بیماری‌ها محافظت می‌کند.
دستگاه لنفاوی بخشی از دستگاه ایمنی بدن ما است که از نظر ساختار و عملکرد بسیار شبیه به دستگاه گردش خون می‌باشد. این دستگاه شبکه‌ای گسترده از رگ‌‌های لنفاوی است که در سرتاسر بدن کشیده شده و با استخراج مایع میان‌بافتی آن را به مایعی شفاف به نام لنف تبدیل می‌کند تا به کمک آن پروتئین‌ها، اسید‌‌های چرب و چربی‌ها را در بدن ما منتقل نماید. علاوه بر این دستگاه لنفاوی با تولید دسته‌ای از گلبول‌‌های سفید به نام لنفوسیت‌ها به دستگاه ایمنی برای دفاع از بدن کمک می‌کند.
دستگاه درون‌ریز مجموعه‌ای از غدد و بافت‌‌هایی است که هر کدام از آنها هورمون‌‌های خاصی را به درون جریان خون ما رها می‌کنند. این هورمونها به‌عنوان پیام‌رسان از اندامی به اندام دیگر رفته و سبب تنظیم عملکرد و فعالیت‌‌های بدن ما می‌شوند. وجود اختلال در هر یک از بخشهای این دستگاه می‌تواند منجر به از دست رفتن سلامتی و بروز بیماری شود. از جمله‌ی این غدد می‌توان به هیپوفیز، تیروئید، پاراتیروئید، غدد فوق کلیه، پانکراس و غدد جنسی اشاره نمود.
دستگاه تناسلی، یا دستگاه تولیدمثل. تولیدمثل و ازدیاد نسل یکی از مهم‌ترین اهداف زندگی هر موجودی از ابتدای خلقت تاکنون است. همه‌ی موجودات زنده حتی گیاهان توانایی تولیدمثل دارند و همین توانایی عامل بقای نسل آن‌هاست. روشهای شناخته‌شده‌ي تولیدمثل به دو گروه عمده‌ی تولیدمثل جنسی و تولیدمثل غیرجنسی قابل تقسیم می‌باشد. در انسان‌ها تولیدمثل از نوع جنسی بوده که با کمک دستگاه تناسلی صورت می‌گیرد. این دستگاه که به نام دستگاه تناسلی یا دستگاه تولید‌مثلی نیز شناخته می‌شود، تنها دستگاه بدن ما است که بخشهای سازنده‌ی آن در زنان و مردان با هم متفاوت هستند. دستگاه تولیدمثل از غدد جنسی و اندامهای جنسی درونی و بیرونی تشکیل شده است که با تولید سلولهای جنسی (گامت‌ها) در هر دو جنس زن و مرد زمینه را برای فرزنددار شدن فراهم می‌کند. علاوه بر این، ایجاد شرایط و محیطی مناسب برای لقاح، لانه‌گزینی و رشد و نمو جنین تا نه ماه از دیگر وظایف این دستگاه در زنان می‌باشد. اگرچه ساختار و عملکرد این دستگاه در دو جنس زن و مرد با هم متفاوت است، اما عملکرد صحیح آن در هر دو جنس لازمه‌ی موفقیت در دست‌یابی به بارداری است.
نویسنده و مترجم:
هنگامه کاظم‌درویش
، مینا فرخی
خطا در ورودی‌ها
ثبت موفّق