نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز (Adenine phosphoribosyltransferase deficiency)

نقص یا کمبود آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز ناهنجاری متابولیک ارثی است که کلیه‌ها و مجرای ادراری را درگیر می‌کند. شایع‌ترین نشانه‌ی این بیماری بروز مکرر سنگ‌ کلیه‌ یا سنگ مجاری ادرار است.

علائم بالینی نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

علائم بیماری نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز از دوران نوزادی تا اواخر دوره‌ی بزرگسالی شروع می‌شود. ویژگی‌ها و وخامت این بیماری بین افراد مبتلا حتی در یک خانواده نیز متفاوت است. حدود 15 تا 20 درصد افراد مبتلا به این نقص آنزیمی هیچ علامتی ندارند. تقریباً نیمی از افراد مبتلا به کمبود آدنین فسفوریبوزیل‌ترانسفراز برای اولین بار نشانه‌ها و علائم بیماری را در بزرگسالی تجربه می‌کنند.

معمولاً اولین علامت این بیماری حضور دانه‌های کوچک قرمز‌ـ‌قهوه‌ای در پوشک نوزاد است که ناشی از وجود سنگ است.
تشکیل مکرر سنگ در کلیه و مجاری ادراری که منجر به اختلال در عملکرد کلیه می شود.

کریستال‌های ادرار در نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

عدم درمان منجر به کاهش عملکرد کلیه و در نهایت باعث بیماری کلیوی مرحله‌ی نهایی (ESRD) می‌شود که یک نارسایی کلیوی کشنده است که در آن کلیه‌ها دیگر قادر به فیلتر کردن مایعات و مواد دفعی از بدن نخواهند بود.

شیوع نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

شیوع بیماری نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز در ژاپن 1 نفر از هر ۲۷ هزار تولد تخمین زده شده است. شیوع این بیماری در اروپا خیلی کم بوده و در حدود 1 نفر از هر 50 هزار تا 100 هزار نفر گزارش شده است. فراوانی بیماری در سایر جمعیت‌ها نامعلوم است.

نام‌های دیگر نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

2,8-dihydroxyadenine urolithiasis
2,8-dihydroxyadeninuria
APRT deficiency
DHA crystalline nephropathy

علت نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

جهش در ژن‌‌‌‌ زیر از علل شایع بروز بیماری است:

APRT: موقعیت سیتوژنتیکی این ژن 16q24.3 می‌باشد.

این ژن دستورالعمل‌های لازم را برای تولید آنزیم‌ آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز فراهم می‌کند که در تبدیل نوکلئوتید آدنین به آدنوزین مونوفسفات (AMP) نقش دارد. این تبدیل به‌عنوان منبع انرژی برای سلول ضروری است.

جهش‌های ژن APRT باعث تولید آنزیم غیرطبیعی با کاهش عملکرد یا فقدان آنزیم می‌شود. فقدان آنزیم دارای عملکرد مناسب باعث اختلال در تبدیل آدنین به AMP می‌شود. در نتیجه، آدنین به مولکول دیگری به‌نام 2،8‌ـ‌دی‌هیدروکسی‌آدنین (2,8-DHA) می‌شود. این ترکیب در ادرار به شکل کریستال درآمده و باعث تشکیل سنگ در کلیه و مجرای ادرار می‌شود. این کریستال‌ها قهوه‌ای بوده و لکه‌های تیره‌ی ادرار در پوشک نوزادان را توجیه می‌کند. 2,8-DHA برای کلیه‌ها سمی بوده و علت کاهش عملکرد کلیه و بروز بیماری‌های کلیوی می‌باشد.

نحوه‌ی توارث نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

الگوی توارث بیماری نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز به‌صورت اتوزومی نهفته است.

برای ابتلا به بیماری اتوزومی نهفته فرد باید دو نسخه از ژن جهش‌یافته را از هر کدام از والدین ناقل ژن معیوب دریافت کند. والدین ناقل، یک ژن جهش‌یافته و یک ژن سالم داشته و بیماری را نشان نمی‌دهد.

مشاوره‌ی ژنتیک فرآیندی است که در آن افراد و خانواده‌ها از اطلاعات لازم و مرتبط با بیماری‌های مختلف اعم از توارث، تشخیص، درمان، نحوه‌ی مواجهه و جلوگیری از انتقال به نسل بعد مطلع می‌شوند و به آن‌ها یاری رسانده می‌شود تا بتوانند تصمیم مناسبی را برای مواجهه با بیماری اتخاذ نمایند.

غربالگری و تشخیص نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

غربالگری و تشخیص قبل از بارداری

اگر یکی از زوج‌ها سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به کمبود آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز را دارد یا ناقل ژن معیوب است، همسر وی می‌تواند برای پی بردن به اینکه ناقل بیماری هست یا خیر، آزمایش ژنتیک انجام دهد. زوج‌های در معرض خطر داشتن فرزند بیمار، باید برای بررسی شرایطشان و گزینه‌های پیش رو، به مشاور ژنتیک رجوع کنند. تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD) نیز یکی از روش‌های تشخیص قبل از بارداری است که با استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند IVF سلامت جنین لقاح‌یافته را قبل از انتقال به رحم ارزیابی می‌کند.

غربالگری و تشخیص در دوران بارداری

تست‌های تشخیص ژنتیکی پیش از تولد (PND) روی نمونه‌‌‌ی پرزهای کوریونی جنین یا مایع آمنیوتیک دور جنین انجام می‌شود. اگر این تست‌ها، بیماری را در جنین نشان دهند، می‌توان تصمیم به ادامه‌ی بارداری یا سقط گرفت.

غربالگری و تشخیص بعد از تولد

آزمایش‌ کلینیکال‌ـ‌پاتولوژی

بررسی میکروسکوپی ادرار: معمولاً کریستال‌های DHA قهوه‌ای رنگ موجود در ادرار توسط میکروسکوپ تشخیص داده می‌شود.
آنالیز سنگ کلیه: آنالیز کریستال DHA و سنگ کلیه با استفاده از روش اسپکتروفتومتری مادون قرمز یا ماوراء بنفش و یا کریستالوگرافی اشعه‌ی ایکس صورت می‌گیرد.
اندازه‌گیری فعالیت آنزیم APRT در گلبول‌های قرمز لیز شده. در افراد بیمار، فعالیت آنزیم از بین می رود.
غربالگری نوزادان که امروزه بعد از به دنیا آمدنشان در بیمارستان انجام می شود، فرآیندی است که وجود هرگونه بیماری ژنتیکی، هورمونی، متابولیکی و خونی قابل درمان را در نوزاد بررسی می‌کند. پیشرفت روش‌هایی بر اساس طیف‌سنجی جرمی که امروزه پرطرفدارترین و دقیق‌ترین آن LC-MS/MS (High-throughput liquid chromatography - tandem mass spectrometry) نام دارد می‌تواند بیش از 40 بیماری متابولیک ارثی شامل بیماری‌های آمینواسیدی، ناهنجاری‌های متابولیکی اسیدهای آلی و نقص اکسیداسیون اسیدهای چرب را از طریق نمونه‌ی خون نوزاد به‌طور هم زمان تشخیص دهد و کارآیی تشخیص را ارتقا بخشد. دقت، کارآیی و خروجی بالا، این فناوری تشخیصی را برای تشخیص‌های بالینی و برنامه‌های غربالگری نوزادان در سطح وسیع تبدیل به بهترین گزینه کرده است.

آزمایش ژنتیک

تشخیص قطعی نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز با بررسی جهش‌های شناخته‌شده در ژن‌ مرتبط با بیماری امکان‌پذیر است:

APRT

پیشگیری و مدیریت نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز

از آنجایی که این بیماری وراثتی است، مشاوره‌ی ژنتیک برای پی بردن به سابقه‌ی خانوادگی و پیشگیری از بروز بیماری پیشنهاد می‌شود. اغلب درصورتی که فرد ناقل ژن معیوب باشد بدون آنکه علائمی بروز دهد آن را به فرزندان خود منتقل می‌کند. بنابراین افراد باید نسبت به این قضیه آگاه باشند و از فرآیندهای مشاوره‌ی ژنتیک و تست‌های تشخیصی مختص شناسایی افراد ناقل در هر مرحله از زندگی، به‌خصوص قبل از ازدواج بهره جویند.

تاکنون درمان قطعی برای نقص آدنین فسفوریبوزیل‌ترنسفراز معرفی نشده و موارد زیر اغلب برای مدیریت بیماری پیشنهاد می‌شود: