سیستیک فیبروزیس (Cystic fibrosis)

سیستیک فیبروزیس (CF) یا فیبروز سیستیک ناهنجاری‌ ارثی بوده که مشخصه‌ی آن تجمع مخاط (موکوز) غلیظ و چسبناکی است که قادر به تخریب بسیاری از اندام‌های بدن است. موکوز ترکیب لغزنده‌ای است که پوشش داخلی مسیرهای تنفسی، دستگاه گوارش، دستگاه تناسلی و سایر اندام‌ها و بافت‌های بدن را لیز و محافظت می‌کند. در افراد مبتلا به فیبروز کیستیک بدن مخاطی تولید کرده که ضخامت و چسبندگی آن غیرطبیعی است. این مخاط غیرعادی مسیرهای هوایی را مسدود کرده و منجر به بروز مشکلات حاد حین تنفس و عفونت‌های باکتریایی ریه می‌شود. این عفونت‌ها باعث سرفه‌های مزمن،‌ خس‌خس سینه و التهاب می‌شوند. به‌مرور زمان، تجمع مخاط و عفونت باعث آسیب دائمی به ریه شده که تشکیل فیبروز (زخم بافت یا فساد بافت) و کیست در ریه‌ها را شامل می‌شود.

علائم بالینی سیستیک فیبروزیس

علائم ناهنجاری فیبروز سیستیک و وخامت آن بین افراد بیمار متفاوت است.

شایع‌ترین نشانه و علامت بیماری آسیب پیش‌رونده به دستگاه تنفسی و بروز مشکلات مزمن دستگاه گوارش است.

نوزادان بیمار مبتلا به ایلئوس مکونیوم یا انسداد روده هستند که کمی بعد از تولد آشکار می‌شود.

سایر مشکلات گوارشی در اثر تجمع مخاط ضخیم و چسبنده در پانکراس ایجاد می‌شود. پانکراس اندامی است که هورمون انسولین را برای کنترل سطح قند خون ترشح کرده و آنزیم‌هایی نیز برای هضم غذا تولید می‌کند. در افراد مبتلا به فیبروز کیستیک مخاط اغلب به پانکراس آسیب زده و توانایی آن را در تولید انسولین و آنزیم‌های گوارشی مختل می‌کند. اختلال در گوارش منجر به اسهال، سوتغذیه، رشد کم و از دست دادن وزن می‌شود. در نوجوانی یا بزرگسالی، کمبود انسولین باعث به‌وجود آمدن شکلی از دیابت به نام ديابت مليتوس مرتبط با سیستیک فیبروزیس (CFRDM) می‌شود.

افراد بزرگسال بیمار اختلال در دستگاه‌های تنفس، گوارش و تولیدمثل را تجربه می‌کنند.

اکثر مردان مبتلا به سیستیک فیبروزیس به فقدان دوطرفه‌ی وازدفران مادرزادی (CBAVD) نیز مبتلا هستند که در آن لوله‌های اسپرم‌بر (وازدفران) در اثر تجمع مخاط مسدود شده و به‌خوبی تکوین نمی‌یابند. مردان مبتلا به این مشکل نابارور هستند و استفاده از روش‌های کمک‌باروری ممکن است برای آن‌ها مفید واقع شود. زنان مبتلا به فیبروز کیستیک نیز ممکن است در دوران بارداری عوارضی را تجربه کرده و یا حتی به‌دلیل ترشحات غلیط دهانه‌ی رحم و بیماری ریوی مزمن با کاهش باروری روبه‌رو شوند.

شیوع سیستیک فیبروزیس

سیستیک فیبروزیس بیماری ژنتیکی شایعی در جمعیت سفیدپوستان آمریکا می‌باشد. بیماری در یک نفر از هر 2500 تا 3500 نوزاد بروز می‌کند. فیبروز سیستیک در سایر گروه‌های نژادی شیوع کم‌تری داشته و به‌طور تقریبی یک نفر از هر 17 هزار نفر آفریقایی‌ـ‌آمریکایی و یک نفر از هر 31 هزار نفر آسیایی‌ـ‌آمریکایی را درگیر می‌کند.

نام‌های دیگر سیستیک فیبروزیس

CF
cystic fibrosis of pancreas
fibrocystic disease of pancreas
mucoviscidosis

علت سیستیک فیبروزیس

جهش‌ در ژن‌ زیر شایع‌ترین علل بروز بیماری می‌باشد:

CFTR: موقعیت سیتوژنتیکی این ژن 7q31.2 می‌باشد.

ژن CFTR دستورالعمل‌های لازم برای ساخت کانالی را فراهم کرده که نقل و انتقال یون‌های کلر با بار منفی را به داخل یا خارج سلول بر عهده دارد. کلر جزئی از ترکیب سدیم‌کلرید است که در عرق بدن نیز یافت می‌شود. یون‌های کلرید در کنترل حرکت آب در بافت‌ها نیز نقش داشته که برای تولید مخاط رقیق و روان ضروری است.

جهش‌های ژن CFTR عملکرد کانال‌های کلر را مختل کرده و مانع تنظیم جریان یون‌های کلرید و آب در عرض غشا می‌شود. در نتیجه، سلول‌هایی که مسیرهای عبوری ریه‌ها، پانکراس و سایر اندام‌ها را مانند آستر پوشانده و در تولید مخاط نقش داشته مخاطی غیرطبیعی تولید می‌کنند. مخاط غلیظ و چسبنده مسیرهای هوایی و عبوری را مسدود کرده و باعث بروز علائم بیماری می‌شود.

سایر عوامل ژنتیکی و محیطی احتملاً در شدت بیماری نقش دارند. به‌عنوان مثال، جهش‌های ژنی در سایر ژن‌ها احتملاً دلیل وخامت حال بعضی بیماران مبتلا به فیبروز کیستیک را نسبت به بقیه توجیه می‌کند. البته بیشتر این تغییرات ژنتیکی هنوز شناخته نشده‌اند.

نحوه‌ی توارث سیستیک فیبروزیس

الگوی توارث سیستیک فیبروزیس به‌صورت اتوزوم نهفته است.

برای ابتلا به بیماری اتوزومی نهفته فرد باید دو نسخه از ژن جهش‌یافته را از هر کدام از والدین ناقل ژن معیوب دریافت کند. والدین ناقل، یک ژن جهش‌یافته و یک ژن سالم داشته و بیماری را نشان نمی‌دهد.

مشاوره‌ی ژنتیک فرآیندی است که در آن افراد و خانواده‌ها از اطلاعات لازم و مرتبط با بیماری‌های مختلف اعم از توارث، تشخیص، درمان، نحوه‌ی مواجهه و جلوگیری از انتقال به نسل بعد مطلع شده و به آن‌ها یاری رسانده می‌شود تا بتوانند تصمیم مناسبی را برای مواجهه با بیماری اتخاذ نمایند.

غربالگری و تشخیص سیستیک فیبروزیس

غربالگری و تشخیص قبل از بارداری

اگر یکی از زوج‌ها سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به سیستیک فیبروزیس را دارد یا ناقل ژن معیوب است، همسر وی می‌تواند برای پی بردن به اینکه ناقل بیماری هست یا خیر، آزمایش ژنتیک انجام دهد. زوج‌های در معرض خطر داشتن فرزند بیمار، باید برای بررسی شرایطشان و گزینه‌های پیش رو، به مشاور ژنتیک رجوع کنند. تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD) نیز یکی از روش‌های تشخیص قبل از بارداری است که با استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند IVF سلامت جنین لقاح‌یافته را قبل از انتقال به رحم ارزیابی می‌کند.

غربالگری و تشخیص در دوران بارداری

تست‌های تشخیص ژنتیکی پیش از تولد (PND) روی نمونه‌‌‌ی پرزهای کوریونی جنین یا مایع آمنیوتیک دور جنین انجام می‌شود. اگر این تست‌ها، بیماری را در جنین نشان دهند، می‌توان تصمیم به ادامه‌ی بارداری یا سقط گرفت.

غربالگری و تشخیص بعد از تولد

اغلب در صورت مشاهده‌ی علائم بالینی مرتبط با بیماری،‌ استفاده از روش‌های آزمایشگاهی نیز در کنار سایر روش‌‌های تشخیصی برای اطمینان بیشتر از تشخیص صحیح توصیه می‌شود.

آزمایش کلینیکال‌ـ‌پاتولوژی

غربالگری نوزادان برای بررسی سطح تریپسینوژن خون
بررسی میزان نمک (کلرید) عرق

آزمایش ژنتیک

تشخیص قطعی فیبروز کیستیک با بررسی جهش‌های شناخته‌شده در ژن‌ مرتبط با بیماری امکان‌پذیر است:

CFTR

در صورتی که تکنیک‌های قبلی قادر به شناسایی جهش بیماری‌زا نباشد با استفاده از تکنیک NGS و پنل‌های طراحی‌شده می‌توان تمامی اگزون‌های موجود در ژن CFTR را بررسی نمود. به‌طور کلی برای تشخیص مولکولی ناهنجاری‌هایی که ژنی برای آن‌ها شناسایی نشده و یا چندین ژن را در برگرفته و یا ژن‌هایی که اندازه‌های بزرگی دارند، می‌توان از پنل‌های نسل جدید توالی‌یابی (NGS) استفاده نمود که تمام این موارد تشخیصی را هم‌زمان انجام و زمان بررسی ژن را کاهش می‌دهد. استفاده از توالی‌یابی نسل جدید باعث می‌شود تا کل ژنوم به سرعت توالی‌یابی شده و امکان توالی‌یابی دقیق‌تر نواحی هدف فراهم شود. امروزه تشخیص در تمام نقاط دنیا به سمت استفاده از این تکنیک سوق یافته است.

پیشگیری و مدیریت سیستیک فیبروزیس

از آنجایی که این بیماری وراثتی است، مشاوره‌ی ژنتیک برای پی بردن به سابقه‌ی خانوادگی و پیشگیری از بروز بیماری پیشنهاد می‌شود.

تاکنون درمان قطعی برای سیستیک فیبروزیس معرفی نشده و موارد زیر اغلب برای مدیریت این بیماری پیشنهاد می‌شود:

مصرف آنتی‌بیوتیک تحت نظر پزشک برای جلوگیری و درمان عفونت ریه
مصرف داروهای رقیق‌کننده‌ی مخاط برای کمک به سرفه کردن و خارج کردن مخاط
مصرف داروهای گشاد‌کننده‌ی نایژه برای کمک به باز شدن راه‌های هوا
مصرف آنزیم‌های پانکراسی خوراکی برای کمک به دستگاه گوارش برای هضم مواد غذایی
توان‌بخشی ریه شامل آموزش تمرین‌های ورزشی، مشاوره‌ی تغذیه، تکنیک‌های ذخیره‌سازی انرژی، راهکارهای تنفسی
برداشتن مخاط اضافی با آندوسکوپی
در موارد حاد انجام پیوند ریه یا استفاده از لوله‌های غذارسان
تغذیه‌ی بهتر و افزایش جذب مایعات
به روز نگه‌داشتن سیستم ایمنی (واکسن)
ورزش
محدود کردن استعمال سیگار
شست‌وشو و رعایت بهداشت فردی برای جلوگیری از ابتلا به عفونت

فیبروز سیستیک در گذشته یک بیماری کشنده‌ی دوران کودکی در نظر گرفته می‌شد ولی امروزه با پیشرفت روش‌های درمان و مدیریت بیماری اکثر افراد بیمار تا بزرگسالی زنده می‌مانند.