سندرم داون (Down syndrome)

بیشتر افراد در همه یا اکثر سلول‌های خود دارای 46 عدد (23 جفت) کروموزوم هستند. این کروموزوم‌ها حاوی DNA و ساختارهایی هستند که دستورهای لازم برای تکوین انسان را فراهم می‌کنند. در این بین تعدادی از افراد نیز دچار ناهنجاری‌‌هایی شده که در اثر حضور یک کروموزوم‌ اضافی به‌وجود می‌آید. کروموزوم اضافی می‌تواند مشکلاتی در سلامت فرد مانند ناتوانی ذهنی، اختلال در رشد و حتی مشکلات فیزیکی حاد ایجاد کند.

عبارت تریزومی برای گروهی از ناهنجاری‌های ژنتیکی به‌کار می‌رود که به‌دلیل حضور یک نسخه‌ی اضافی از کروموزوم ایجاد می‌شوند. شایع‌ترین ناهنجاری‌های تریزومی عبارتند از:

تریزومی 21 (سندرم داون)
تریزومی 18 (سندرم ادوارد)
تریزومی 13 (سندرم پاتو)
تریزومی XXY (سندرم کلاین‌فلتر)
تریزومی X (سندرم تریپل ایکس)

سندرم (نشانگان) داون یا تریزومی 21 ناهنجاری کروموزومی بوده که با ناتوانی ذهنی، ظاهر خاص چهره و تونوس ماهیچه‌ای ضعیف (هیپوتونی) در نوزادی همراه است. همه‌ی افراد بیمار تأخیر شناختی را تجربه می‌کنند ولی ناتوانی ذهنی معمولاً از خفیف تا متوسط بروز می‌کند.

اولین بار پزشک انگلیسی جان لانگدان داون (John Langdon Down) در سال 1866 سندرم داون را توصیف کرد ولی ارتباط این بیماری با کروموزوم ۲۱ حدود صد سال بعد توسط دکتر جروم لجون (Jerome Lejeune) در پاریس مطرح شد.

علائم بالینی سندرم داون

افراد مبتلا به سندرم داون ممکن است ویژگی‌های فیزیکی و ظاهری خاصی داشته باشند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

صورتی پهن
چشمان بادامی‌شکل (گوشه‌های چشم به سمت بالا)
دست‌، پا و گوش‌های کوچک
گردن کوتاه و زبانی که تمایل به بیرون زدن از دهان دارد.
یک چین به جای دو چین در کف دست
ابتلا به نقایص مادرزادی متعدد

مشکل قلبی در حدود نیمی از کودکان بیمار
ناهنجاری‌های گوارشی، مانند انسداد روده‌ کم‌تر شایع است.
افراد مبتلا به تریزومی ۲۱ در معرض سایر عوارض پزشکی نیز قرار دارند؛ مانند بازگشت اسید معده به مری و بیماری سلیاک (عدم تحمل پروتئین گندم به‌نام گلوتن).
حدود ۱۵ درصد افراد مبتلا به تریزومی ۲۱ دارای غده‌ی تیروئید کم‌کار (هیپوتیروئیدیسم) هستند.
خطر بروز مشکلات بینایی و شنوایی در افراد بیمار
ابتلا به سرطان خون (لوکمی) در درصد کمی از کودکان بیمار
تأخیر در تکوین و بروز مشکلات رفتاری
افراد بیمار مشکلات رشدی نیز داشته و توانایی تکلم و مهارت‌های زبانی آن‌ها دیرتر و آهسته‌تر نسبت به کودکان عادی شکل می‌گیرد. فهمیدن صحبت‌های افراد بیمار نیز دشوار خواهد بود.
بروز مشکلات رفتاری شامل اختلال‌های توجه، اختلال وسواس فکری‌ـ‌عملی، لجبازی و بدخلقی
تشخیص ناهنجاری‌های طیف اوتیسم در درصد کمی از افراد مبتلا به سندرم داون
کاهش تدریجی در توانایی فکر کردن با افزایش سن بیماران به‌خصوص بعد از 50 سال
افزایش خطر ابتلا به بیماری آلزایمر (تقریباً نیمی از افراد مبتلا به سندرم داون بیماری آلزایمر را نشان می‌دهند)

شیوع سندرم داون

سندرم داون یک نفر از هر ۷۰۰ نفر نوزاد را درگیر می‌کند. حدود ۵۳۰۰ نوزاد مبتلا به تریزومی ۲۱ هر سال در ایالات متحده‌ به‌دنیا آمده و حدود ۲۰۰ هزار نفر در این کشور به این بیماری مبتلا هستند. گرچه زنان در هر سنی امکان به‌دنیا آوردن نوزاد مبتلا به سندرم داون را دارند ولی احتمال داشتن فرزندی مبتلا به این بیماری با افزایش سن زنان افزایش می‌یابد.

نام‌های دیگر سندرم داون

47,XX,+21
47,XY,+21
Down's syndrome
trisomy 21
trisomy G

علت سندرم داون

نوزادان مبتلا به سندرم داون دارای یک نسخه‌ی اضافی از کروموزوم 21 بوده و با 47 کروموزوم به جای 46 کروموزوم طبیعی متولد می‌شوند.

حدود ۹۵ درصد موارد ابتلا به سندرم داون در نتیجه‌ی تریزومی ۲۱ به‌وجود می‌آیند؛ به این معنی که همه‌ی سلول‌های بدن فرد بیمار دارای سه نسخه‌ی مجزا از کروموزوم 21 به جای دو نسخه‌ از این کروموزوم می‌باشد.

تعدادی از موارد سندرم داون نیز زمانی ایجاد می‌شود که هنگام تشکیل سلول‌های جنسی (تخمک و اسپرم) در والدین یا اوایل شکل‌گیری جنین بخشی از کروموزوم 21 یا تمام آن به یک کروموزوم دیگر متصل ‌شود. افراد بیمار دارای دو نسخه‌ی طبیعی از کروموزوم ۲۱ به‌علاوه‌ی محتوای ژنتیکی اضافه از کروموزوم ۲۱ بوده که به یک کروموزوم دیگر متصل شده است. افراد دارای این تغییر ژنتیکی مبتلا به سندرم داون به‌همراه جابه‌جایی کروموزومی هستند.

درصد خیلی کمی از افراد مبتلا به سندرم داون به نوع موزائیسم آن دچار هستند. در این حالت بعضی از سلول‌های بدن فرد سه نسخه از کروموزوم 21 و باقی سلول‌ها همان دو نسخه‌ی طبیعی کروموزوم 21 را دارند. افراد مبتلا به این نوع ممکن است علائم خفیف‌تری به نسبت افراد مبتلا به تریزومی 21 نشان دهند چراکه بخشی از سلول‌های بدن آن‌ها دارای عدد کروموزومی طبیعی می‌باشد.

نحوه‌ی توارث سندرم داون

بیشتر موارد سندرم داون به ارث نمی‌رسند. زمانی که سندرم داون در اثر تریزومی 21 (حضور سه نسخه‌ از کروموزوم 21 در تمامی سلول‌ها) ایجاد می‌شود، این مسئله مطرح می‌شود که ناهنجاری کروموزومی در نتیجه‌ی رویدادهای تصادفی حین تشکیل سلول‌های جنسی در والدین رخ داده است. ناهنجاری معمولاً در سلول تخمک و گاهی نیز در سلول‌ اسپرم والد اتفاق می‌افتد. خطا در تقسیم سلولی که منجر به جدا نشدن کروموزوم‌ها از هم شده باعث تولید سلول‌های جنسی با عدد کروموزومی غیرطبیعی می‌شود؛ به‌عبارتی سلول تخمک یا اسپرم یک نسخه‌ی اضافی از کروموزوم 21 را دریافت می‌کند. اگر یکی از این سلول‌های غیرعادی وارد فرآیند لقاح شود تمام سلول‌های جنین ایجادشده نسخه‌ی اضافی کروموزوم 21 را دریافت خواهند کرد.

مانند تریزومی 21، سندرم داون موزائیکی نیز به ارث نمی‌رسد و به‌دلیل خطا در تقسیم سلولی جنین در حال تکوین ایجاد شده و تنها تعدادی از سلول‌های بدن فرد دارای نسخه‌ی اضافی از کروموزوم 21 خواهند بود.

اما افراد مبتلا به سندرم داون دارای جابه‌جایی کروموزومی احتمالاً بیماری را از یکی از والدین سالم خود به ارث برده‌اند. به‌عبارتی یکی از والدین این افراد، ناقل جابه‌جایی کروموزومی بین کروموزوم 21 و یک کروموزوم دیگر است. در این حالت هیچ کروموزومی اضافه یا کم نشده و این جابه‌جایی اغلب برای خود والد مشکلی ایجاد نمی‌کند ولی اگر این جابه‌جایی طی لقاح، به نسل بعد منتقل شود ممکن است از حالت تعادل خارج شده و نسخه‌ی اضافی کروموزوم 21 باعث بروز سندرم داون در فرزند شود.

مشاوره‌ی ژنتیک فرآیندی است که در آن افراد و خانواده‌ها از اطلاعات لازم و مرتبط با بیماری‌های مختلف اعم از توارث، تشخیص، درمان، نحوه‌ی مواجهه و جلوگیری از انتقال به نسل بعد مطلع شده و به آن‌ها یاری رسانده می‌شود تا بتوانند تصمیم مناسبی را برای مواجهه با بیماری اتخاذ نمایند.

غربالگری و تشخیص سندرم داون

غربالگری و تشخیص قبل از بارداری

غربالگری ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGS) یکی از روش‌های بررسی کروموزوم‌ها قبل از بارداری است که با استفاده از روش‌های کمک‌باروری مانند IVF سلامت جنین لقاح‌یافته را قبل از انتقال به رحم ارزیابی می‌کند.

غربالگری و تشخیص در دوران بارداری

این غربالگری‌ها عبارتند از:

برای تأیید نتایج مشکوک یا پرخطر این غربالگری‌ها، استفاده از تست‌های تشخیصی توصیه می‌شود. تست‌های تشخیص ژنتیکی پیش از تولد (PND) روی نمونه‌‌‌ی پرزهای کوریونی جنین یا مایع آمنیوتیک دور جنین انجام می‌شود. اگر این تست‌ها، بیماری را در جنین نشان دهند، می‌توان تصمیم به ادامه‌ی بارداری یا سقط گرفت.

در ضمن باید اشاره نمود که دو روش نمونه‌برداری از پرزهای کوریونی جنین و آمنیوسنتز همواره با درصدی از خطر سقط جنین همراه هستند، از این رو روش‌های تشخیصی به آن سمت رفته است که با بررسی DNA آزاد جنین در خون مادر و انجام روش‌های توالی‌یابی نسل جدید و تحلیل اطلاعات آن‌ها خطر سقط جنین را به صفر کاهش داده و همچنین بتوان با بهره‌گیری از نسل جدید توالی‌یابی تشخیص‌های ژنتیکی با دقت بسیار بالاتر انجام داد.

غربالگری و تشخیص بعد از تولد

آزمایش ژنتیک

بعد از تولد نوزاد تریزومی 21 از روی علائم و نشانه‌های ظاهری تشخیص داده شده و با آزمایش کاریوتایپ تأیید می‌شود.

پیشگیری و مدیریت سندرم داون

زوج‌های دارای فرزند مبتلا به تریزومی 21 یا دارای جابه‌جایی کروموزومی باید برای بررسی شرایطشان و پیشگیری از بروز بیماری به مشاور ژنتیک رجوع کنند.

تاکنون درمان قطعی برای سندرم داون معرفی نشده و موارد زیر اغلب برای مدیریت این بیماری پیشنهاد می‌شود:

گفتاردرمانی
کاردرمانی
درمان‌های فیزیکی
مراجعه به متخصصین مختلف اطفال، اعصاب، قلب، چشم و غیره در بازه‌های زمانی مناسب برای تحت نظر بودن کودک

امروزه امید به زندگی برای افراد مبتلا به سندرم داون به‌شدت افزایش یافته و می‌توان انتظار داشت که طول عمر بیماران سندرم داون (با در نظر گرفتن شدت بیماری) بیش از ۶۰ سال باشد.