آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی

آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی (SCA)، آتروفی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی یا تحلیل مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی یک بیماری ژنتیکی پیش‌رونده و تحلیلی است که انواع زیادی دارد. در این بیماری اختلال در عملکرد مغز مشاهده می‌شود. آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی در هر سنی می‌تواند فرد را مبتلا کند. در خیلی از موارد افراد تا قبل از بروز علائم بیماری نمی‌دانند که ناقل ژن آتاکسی هستند. بیشتر انواع آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی در طبقه‌بندی بیماری‌های پلی‌گلوتامین قرار گرفته و زمانی که پروتئین مرتبط با بیماری (به‌عنوان مثال آتاکسین-1، آتاکسین-3 و غیره) حاوی تعداد زیادی تکرارهای آمینواسید گلوتامین باشد ایجاد می شوند. به این دسته، بیماری "تکرار سه نوکلئوتیدی CAG" یا توالی پلی‌ـ‌کیو  (polyQ sequence) نیز گفته می‌شود.

معمولاً آسیب یا زوال مخچه (بخشی از مغز که هماهنگی بین حرکات را کنترل می‌کند)، افراط در مصرف الکل، کمبود ویتامین‌های E و B12، سکته، تومور، فلج مغزی و مالتیپل اسکلروزیس (MS) منجر به آتاکسی می‌شود. عوامل محیطی منجر به آتاکسی اکتسابی (غیرژنتیکی) شده که به نسل‌های بعد به ارث نمی‌رسد. بعضی از انواع آتاکسی نیز ارثی هستند. 

علائم بالینی آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی

علائم و سن شروع بیماری، با توجه به نوع جهش، متفاوت هستند. همه‌ی انواع آتاکسی مخچه‌ا‌ی‌ـ‌نخاعی با عدم تعادل و ناهماهنگی در راه رفتن (آتاکسی) شناسایی می‌شوند. آتاکسی (Ataxia) به عدم هماهنگی بین حرکات ارادی مانند راه رفتن یا برداشتن اشیا اشاره دارد و می‌تواند هماهنگی بین انگشت‌ها، دست‌ها، بازوها، صحبت کردن و حرکات چشم را تحت تأثیر قرار دهد. آتاکسی یا آتاکسیا نام یک بیماری خاص نیست و به‌نوعی نشانه و علامت یک نوع بیماری یا مشکل محسوب می‌شود.

به‌استثنای بعضی موارد، اغلب شروع علائم بعد از 18 سالگی رخ می‌دهد. آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی پیشرفت آهسته‌ای دارد به این معنی که علائم بیماری به مرور زمان شدیدتر می‌شود. بعضی انواع آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی پیشرفت سریع‌تری دارند.

رایج‌ترین انواع آتاکسی نخاعی‌ـ‌مخچه‌ای، انواع یک تا هشت بیماری هستند. میانگین سن شروع بیماری در این چند نوع  20 تا 30 سال است؛ به استثنای نوع شش که معمولاً بین سنین 40 تا 50 سال بروز می‌کند. 

در ادامه علائم و نشانه‌های تعداد کمی از انواع آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی مطرح شده‌اند:

• افراد مبتلا به  آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 1 معمولاً رفلکس‌های طبیعی نشان می‌دهند. افراد مبتلا به این نوع، اختلال در تکلم و بلع، سفتی عضلات (اسپاسم یا انقباض عضلانی) و ضعف در ماهیچه‌های کنترل‌کننده‌ی حرکات چشم (ophthalmoplegia) را تجربه می‌کنند. ضعف عضلات چشمی منجر به حرکات سریع و غیرارادی چشم یا نیستاگموس  (nystagmus) می‌شود. افراد مبتلا ممکن است در پردازش، یادگیری و یادآوری اطلاعات (اختلالات شناختی) مشکل داشته باشند. به‌مرور زمان افراد مبتلا بی‌حسی، مورمور شدن یا درد در دست‌ها و پاها (نوروپاتی حسی)، انقباض غیرارادی ماهیچه (دیستونی)، تحلیل عضلات (آتروفی) و پرش عضلات (fasciculations) را نشان می‌دهند. حرکات تشنجی غیرارادی، لرزشی، سخت و نادر در افرادی که سال های طولانی به این بیماری مبتلا بوده‌اند گزارش شده است. 
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه ای‌ـ‌نخاعی نوع 2 حرکات کند چشم و زوال عقل، اختلال در تکلم و بلع، سفتی، لرزش و ضعف در ماهیچه‌های کنترل‌کننده‌ي حرکات چشم را تجربه می‌کنند. ضعف عضلات چشمی منجر به کاهش توانایی برای ایجاد حرکات سریع چشمی (saccadic slowing) می‌شود. به مرور زمان افراد مبتلا با از دست دادن حواس و ضعف در اندام‌های حرکتی (peripheral neuropathy) مواجه می‌شوند. انقباض غیرارادی ماهیچه (دیستونی)، تحلیل عضلات (آتروفی) و حرکات تشنجی غیرارادی، لرزشی، سخت و نادر نیز بروز می‌کند. افراد مبتلا به آتاکسی نخاعی‌ـ‌مخچه‌ای نوع 2 با مشکلاتی در حافظه‌ی کوتاه‌مدت، برنامه‌ریزی و حل مسائل روبه‌رو هستند.
• افراد مبتلا به  آتاکسی مخچه‌ا‌ی‌ـ‌نخاعی نوع 3 اختلال در تکلم، انقباض غیرارادی ماهیچه (دیستونی)، لرزش، چشم‌های برآمده و دوبینی را تجربه می‌کنند. ضعف عضلات چشمی منجر به حرکات سریع و غیرارادی چشم یا نیستاگموس می‌شود. افراد مبتلا ممکن است اختلالات خواب مانند سندرم پای بی‌قرار (Restless Leg Syndrome= RLS) یا اختلال رفتاری حرکت سریع چشم در خواب (REM sleep behavior disorder) را تجربه کنند. سندرم پای بی‌قرار وضعیتی است که مشخصه‌ی آن بی‌حسی یا مورمور شدن پاهای فرد است که تمایل به تکان دادن پا برای رفع این حس را در فرد ایجاد می‌کند. در اختلال رفتاری خواب در مرحله‌ی REM نیز ماهیچه‌ها در مرحله‌ی رویای (REM) خواب فعال هستند. این ناهنجاری‌های خواب باعث می‌شوند که فرد طی روز احساس خستگی کند. به مرور زمان افراد مبتلا از دست دادن حواس و ضعف در اندام‌های حرکتی را تجربه می‌کنند. گرفتگی عضله، پرش عضلات و مشکلات بلع نیز بروز می‌کند. افراد مبتلا به آتاکسی نخاعی‌ـ‌مخچه‌ای نوع 3 با مشکلاتی در حافظه، برنامه‌ریزی و حل مسائل رو‌به‌رو هستند.
• افراد مبتلا به  آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 6 اختلال در تکلم، حرکات غیرارادی چشم یا نیستاگموس و دوبینی را تجربه می‌کنند. به‌مرور زمان این افراد علائمی مانند از دست رفتن هماهنگی دست‌ها، لرزش و انقباض بدون کنترل ماهیچه‌ها (دیستونی) را نیز نشان می‌دهند.
• افراد مبتلا به  آتاکسی مخچه ای‌ـ‌نخاعی نوع 7 مشکلات بینایی را معمولاً زودتر نشان داده و در تشخیص رنگ‌ها مشکل دارند و دید مرکزی آن‌ها کاهش می‌یابد. این تغییرات تا زمان از دست رفتن بینایی فرد پیشرفت می‌کنند. علاوه‌بر این‌ها با پیشرفت بیماری‌ حرکات آهسته‌ی چشم، واضح نبودن تکلم (dysarthria)، مشکل در بلع (dysphagia) مشهود‌تر می‌شود. در کودکان، عدم رشد کافی و از دست دادن توانایی‌های حرکتی از علائم اولیه‌ی بیماری است. 
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 8 اسپاسم عضلات و کاهش حس ارتعاش را تجربه می‌کنند. با پیشرفت بیماری مشکل در بلع و دیگر علائم نیز بروز می‌کند.
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 10 لکنت زبان را به‌علت عدم هماهنگی در حرکات لب‌ها، گونه‌ها، زبان، تارهای صوتی، دیافراگم و غیره تجربه می‌کنند. هماهنگی دست‌ها و پاها نیز دچار اختلال می‌شود. مهارت‌های حرکتی مانند دست خط و بستن دکمه‌های لباس در ابتدا دچار مشکل شده و به‌مرور کارهای روزانه مانند غذا خوردن و لباس پوشیدن نیز دشوار می‌شود. حرکات غیرعادی چشم‌ها نیز رایج است. در مراحل آخر بیماری نیز اختلال در بلع به‌علت عدم هماهنگی ماهیچه‌های دهان و گلو ایجاد شده و ذات‌الریه نیز خطری تهدید‌کننده برای این افراد به‌شمار می‌رود. تشنج‌های عودکننده حدود 20 درصد افراد مبتلا به این نوع را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برخی افراد نیز علائمی مانند تغییرات خلق‌وخو، ضعف یا از دست دادن حس در پاها، دست‌ها و انگشتان پا (نوروپاتی حسی)، اختلال شناختی، واکنش‌های افراطی و رفلکس کف پا یا علامت بابینسکی (Babinski Sign) را نشان می‌دهند که در آن هنگامی که کف پای فرد با وسیله‌ای تحریک می‌شود انگشت شست پا به جای اینکه به سمت داخل واکنش نشان دهد به سمت خارج واکنش می‌دهد. 
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 12 لرزش در دست‌ها یا سر را تجربه می‌کنند. واکنش یا رفلکس‌های افراطی نیز در آن‌ها دیده می‌شود. لرزش در اندام‌های حرکتی مشهود‌تر بوده ولی در تنه، گردن، لب‌ها و زبان نیز می‌تواند رخ دهد. اختلالات مخچه‌ای مانند آتاکسی در افراد مبتلا به آتاکسی نخاعی‌ـ‌مخچه‌ای نوع 12 کم‌تر است.
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 14 در صحبت کردن مشکل دارند و لرزش دست‌ها هنگام برداشتن وسایل مشاهده می‌شود. سفتی عضلات، اسپاسم عضلات، مشکل در بلع و گاهی اختلالات شناختی نیز مشاهده می‌شود.
• افراد مبتلا به آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع 17 زوال عقل، حرکات غیرارادی، تشنج‌های خاص و انقباض‌های بدون کنترل عضلات (دیستونی) را اغلب تجربه می‌کنند.

شیوع آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی 

آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع یک، 1 تا 2 نفر از هر 100 هزار نفر را در سراسر دنیا مبتلا می‌کند. اطلاعاتی درباره شیوع نوع دو و سه در دسترس نیست و به نظر می‌رسد که این دو نوع، یکی از شایع‌ترین انواع آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی باشد؛ البته در کل آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی به نسبت بیماری نادری است. آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع دو در کوبا شایع‌تر بوده و تقریباً 40 نفر از هر 100 هزار نفر به این نوع مبتلا هستند.

آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع شش کم‌تر از 1 نفر از هر 100 هزار نفر را در سراسر دنیا مبتلا می‌کند. نوع هفت شیوع کم‌تری نسبت به برخی انواع دیگر دارد و تقریباً کم‌تر از 1 نفر از هر 100 هزار نفر را در سراسر دنیا مبتلا می‌کند. برخی مطالعات نشان می‌دهد که این نوع آتاکسی، دو درصد همه‌ی آتاکسی‌های مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی را تشکیل می‌دهد. نوع هشت نیز به‌نسبت نادر است و تقریباً کمتر از 1 نفر از هر 100 هزار نفر را در سراسر دنیا مبتلا می‌کند.

اطلاعاتی درباره‌ی شیوع نوع ده در دسترس نیست. این نوع آتاکسی تاکنون تنها در خانواده‌های مکزیکی و برزیلی شناسایی شده است. شش خانواده بدون نسبت خویشاوندی که این بیماری را نشان داده‌اند، شناسایی شده‌اند. هنوز معلوم نیست که آیا آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع ده در سایر گروه‌های قومی نیز وجود دارد یا خیر. به‌عنوان مثال این نوع در افراد ژاپنی و سفیدپوستان نژاد قفقازی مبتلا به آتاکسی پیدا نشده است.

اطلاعاتی درباره‌ی شیوع آتاکسی نوع دوازده در دسترس نیست و تقریباً 40 خانواده‌ی مبتلا به این نوع تاکنون گزارش شده‌اند. آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی نوع چهارده به‌نسبت نادر است و کم‌تر از یک درصد فراوانی همه‌ی انواع آتاکسی‌های وراثتی را تشکیل می‌دهد. اطلاعاتی درباره‌ی شیوع جهانی آتاکسی نوع هفده در دسترس نیست. شیوع این نوع به‌صورت محلی 0.47 نفر به ازای هر 1 میلیون نفر در جمعیت ژاپن و 0.16 نفر به ازای هر 100هزار نفر در شمال شرقی انگلستان است. تا به امروز کم‌تر از 100 خانواده‌ی مبتلا به این نوع گزارش شده‌اند.

فراوانی سایر انواع آتاکسی نخاعی‌ـ‌مخچه‌ای نیز در سایت‌های معتبر ذکر شده است.

نام‌های دیگر آتاکسی مخچه‌ای‌ـ‌نخاعی

Spinocerebellar ataxia type 1

• olivopontocerebellar atrophy I
• SCA1
• spinocerebellar atrophy I
• type 1 spinocerebellar ataxia

Spinocerebellar ataxia type 2

• SCA2

Spinocerebellar ataxia type 3

• Azorean ataxia
• Azorean disease
• Machado-Joseph disease
• MJD
• SCA3

Spinocerebellar ataxia type 6

• SCA6
• type 6 spinocerebellar ataxia

Spinocerebellar ataxia type 36

• Asidan ataxia
• Costa de Morte ataxia
• SCA36
• spinocerebellar ataxia 36