تغییرات فیزیولوژیک دستگاه ادراری در دوران بارداری

اینمطلب از نظر علمی به تأیید دکتر فاطمه فرج زاده فلوشیپ ناباروری و IVF، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است.

اندام‌های دستگاه ادراری هر فرد شامل کلیه‌ها، حالب‌ها، مثانه و پیشابراه است. در دوران بارداری تغییراتی در هر قسمت از دستگاه ادراری فرد رخ می‌دهد که کاملا طبیعی هستند. این تغییرات که برای انطباق با شرایط جدید در دوران بارداری صورت می‌گیرند شامل بزرگ شدن کلیه ها، اتساع حالب‌ها و همچنین ایجاد عوارضی مانند سوزش ادرار، تکرر ادرار و ... است. در ادامه‌ به توضیح تغییرات دستگاه ادراری که ممکن است فرد در دوران بارداری با آن‌ها روبه‌رو ‌شود، خواهیم پرداخت.

تغییرات کلیه ها در بارداری

تغییرات کلیه ها در بارداری شامل بزرگ شدن کلیه ها و افزایش میزان تصفیه (فیلتراسیون) می باشد.
•    بزرگ شدن کلیه ها در دوران بارداری:
به طور کلی هر عضوی از بدن که بیشتر فعالیت کند، بزرگ تر می‌شود و علت بزرگ شدن کلیه ها نیز همین موضوع است. در دوران بارداری، اندازه‌ی کلیه‌ها به علت افزایش فعالیت آن ها، حدود 5/1 سانتی‌متر افزایش می‌یابد.
•    افزایش فیلتراسیون کلیه ها در بارداری:
در دوران بارداری فیلتراسیون کلیه ها تا ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. این افزایش فیلتراسیون ناشی از دو عامل اصلی است:
- رقیق شدن خون در اثر افزایش حجم خون و همچنین کاهش غلظت پروتئین‌ها؛
- افزایش 80 درصدی جریان خون (پلاسما) به کلیه ها.
به همین علت تقریبا ۶۰ درصد زنان در دوران بارداری دچار تکرر ادرار می‌شوند. هورمون ریلاکسین به عنوان واسطه عمل کرده و در افزایش جریان خون کلیه در بارداری، نقش کلیدی دارد.
همچنین میزان دفع ادراری اسیدهای آمینه و ویتامین‌های محلول در آب نیز در زنان باردار بیشتر از سایرین است.

نحوه عملکرد کلیه ها در بارداری

در دوران بارداری، میزان کراتینین موجود در خون مادر از میانگین  0.7 به 0.5 میلی‌گرم در دسی‌لیتر کاهش می‌‌‌‌یابد. میزان 0.9 میلی‌گرم در دسی لیتر یا بیشتر کراتینین در بارداری، نشانه ای از وجود بیماری زمینه ای کلیه بوده و در این موارد، به انجام بررسی‌های بیشتر نیاز است. این حد آستانه در زنان غیر باردار بیشتر است و علت این موضوع، افزایش میزان تصفیه و دفع کراتینین از کلیه ها در زنان باردار است.
در طول روز، بدن زنان باردار معمولا دچار تجمع مایع و ادم (تورم) می‌شود و در شب و حالت درازکش، این مایع به حرکت در آمده و از طریق کلیه ها دفع می‌شود در نتیجه ممکن است سبب تکرر ادرار و شب ادراری شود. به طور کلی می توان گفت ادرار در زنان باردار رقیق‌تر از دیگر زنان است.

تغییرات حالب‌ها در دوران بارداری

پس از اینکه رحم به طور کامل از لگن خارج شد، روی حالب‌ها (لوله هایی که ادرار را از کلیه ها به مثانه می برند) قرار گرفته و سبب جابه‌جایی و فشرده شدن آن‌ها در لبه‌ی لگن می‌شود. در ۸۶ درصد زنان، اتساع (وسیع و گشاد شدن) حالب ها در سمت راست بیشتر است. نامساوی بودن اتساع حالب‌ها ممکن است در اثر فشردگی بیشتر حالب سمت راست که این خود در اثر چرخش رحم به سمت راست اتفاق می‌افتد، باشد. ورید تخمدانی راست که در دوران بارداری گشاد می‌شود نیز، به صورت مایل روی حالب راست قرار می‌گیرد. علاوه بر این، پروژسترون نیز به دلیل اینکه باعث شل شدن عضلات صاف موجود در حالب‌ها می‌شود، می‌تواند منجر به اتساع بیشتر حالب‌‎ها گردد.
همراه با گشاد شدن حالب‌ها، طویل شدن نیز در آن‌ها اتفاق می‌افتد و این مسئله معمولا سبب ایجاد خمیدگی‌هایی با انداز‌ه‌های متغیر در حالب می‌شود. خمیدگی‌های کوچک تر ممکن است دارای زاویه‌ی تند باشند؛ این خمیدگی ها اصطلاحا گره نامیده می شوند که البته نامگذاری دقیقی نیست، زیرا واژه گره بر انسداد دلالت دارد. در این حالت معمولا خمیدگی‌‌‌های منفرد یا دوگانه‌ای وجود دارند که در رادیوگرافی ممکن است به شکل زوایای بسته دیده شوند.

تغییرات مثانه در طول بارداری

تا قبل از هفته دوازدهم بارداری، تغییرات آناتومیک بسیار کمی در مثانه دیده می‌شود. اما از این زمان به بعد، در اثر افزایش اندازه رحم همراه با بزرگ شدن تمام اعضای لگنی، بافت‌‌‌های همبند و عضله‌ای، قسمت تحتانی مثانه نیز بالا رفته و حاشیه‌ی پشتی مثانه صخیم تر می‌شود. تداوم این روند تا اتمام دوران بارداری، منجر به عمیق و پهن شدن چشمگیر قسمت تحتانی مثانه می‌شود.
در اولین بارداری، فشار وارد شده به مثانه، به بیش از دو برابر افزایش یافته و در نتیجه ظرفیت مثانه کاهش می یابد. برای جبران کاهش ظرفیت مثانه، طول و عملکرد پیشابراه افزایش می‌یابد. با این وجود، حداقل نیمی از زنان تا سه ماهه سوم بارداری دچار درجاتی از تکرر ادرار و بی‌اختیاری ادرار می‌شوند.
هرچه به سمت پایان بارداری پیش می‌رویم، به ویژه در بارداری اول که در آن اغلب قبل از شروع مراحل زایمانی، عضو نمایش جنین در لگن فیکس می‌شود، کل مثانه به طرف جلو و بالا فشرده شده و سطحی که در حالت طبیعی، محدب است، به حالت مقعر تغییر شکل می دهد. فشار حاصل از عضو نمایش جنین، عبور خون و لنف را از قاعده مثانه مختل کرده و اغلب منجر به ورم این ناحیه، آسیب پذیری بیشتر و افزایش احتمال عفونت ادراری می گردد.
عفونت ادراری یکی دیگر از مشکلات شایع در بارداری می‌باشد که حدود 10 درصد زنان در طول بارداری خود به آن مبتلا می‌شوند. ایجاد فشار در اثر افزایش وزن رحم، کوتاه شدن طول پیشابراه، تغییرات هورمونی و... ریسک ابتلا به عفونت ادراری را در بارداری افزایش می‌دهند. عفونت ادراری معمولا با سوزش ادرار همراه است و بعد از برقراری رابطه جنسی، این سوزش ادرار افزایش می یابد. علاوه بر سوزش ادرار، دفع مکرر ادرار نیز می‌تواند از نشانه‌های عفونت ادراری در بارداری باشد. بدین ترتیب یک فرآیند فیزیولوژیک در طی بارداری می‌تواند منجر به ایجاد عوارضی مانند عفونت ادراری شود که بسیار قابل ملاحظه است.

فاکتور های مورد بررسی در آزمایش ادرار طی دوران بارداری

به طور معمول با شروع بارداری، انجام آزمایش ادرار برای بررسی فاکتور های مختلف ادرار توسط پزشک درخواست می گردد. از جمله فاکتورهای مختلفی که در آزمایش ادرار بررسی می شوند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1)    سنجش گلکوزوری یا وجود قند در آزمایش ادرار:
به طور معمول وجود قند در ادرار، فاکتوری غیرطبیعی است اما در بارداری، ممکن است میزانی قند در ادرار مشاهده شود. در یک ششم زنان باردار، گلوکز وارد ادرار می‌شود؛ با این حال در صورت شناسایی گلوکوزوری نباید از احتمال ابتلا به دیابت شیرین غافل شد.
2)    هماچوری یا دیده شدن لخته‌ی خون در آزمایش ادرار:
این پدیده اغلب ناشی از آلودگی نمونه در هنگام جمع‌آوری ادرار است. در غیر این صورت، هماچوری در اکثر موارد دلالت بر وجود بیماری دستگاه ادراری دارد. هماچوری به طور کلی به دنبال زایمان بخصوص زایمان دشوار و یا در اثر وارد شدن آسیب و فشار به مثانه و پیشابراه رخ می‌دهد.
3)    سنجش پروتئینوری یا وجود پروتئین در آزمایش ادرار:
در زنانی که باردار نیستند معمولا به دفع بیش از ۱۵۰ میلی‌گرم پروتئین در روز، پروتئینوری گفته می شود؛ اما پروتئینوری در دوران بارداری معمولا به صورت دفع حداقل ۳۰۰ میلی‌گرم پروتئین در روز تعریف می‌شود. در یک مادر باردار مبتلا به پروتئینوری، از نظر میزان دفع پروتئین، تفاوتی در سه ماهه ‌های مختلف دوران بارداری دیده نمی‌شود اما به صورت کلی میزان پروتئینوری در نیمه دوم بارداری بیشتر است. در این دوران، آلبومین به میزان بسیار کمی دفع می‌شود و این مقدار از ۵ تا ۳۰ گرم در روز متغیر است.
روش های سنجش پروتئین ادرار:
•    سنجش به وسیله‌ی تست‌های نواری: در صورت رقیق یا غلیظ بودن ادرار، انجام این روش توصیه نمی‌شود. به عنوان مثال در صورت رقیق بودن ادرار، نتیجه‌ تست، منفی کاذب خواهد بود؛
•    بررسی نمونه ادرار ۲۴ ساعته؛
•    تعیین نسبت پروتئین به کراتینینو.