درمان ناباروری با کمک روش ‌های کمک‌ باروری

درمان ناباروری به علت و مدت زمان نابارور بودن، سن زوجین (هم خانم و هم آقا) و اولویت‌های شخصی هر فرد بستگی دارد. برخی از دلایل ناباروری تصحیح و درمان نمی‌شوند. باید مد نظر داشته باشید که درمان ناباروری نیازمند حمایت مالی، فیزیکی، روانی، صرف زمان کافی و صبور بودن است و ممکن است در مراحل اولیه، موفقیتی حاصل نشود. با وجود پیشرفت دانش ناباروری، امروزه روش های متعددی برای درمان ناباروری وجود دارند که تحت عنوان روش های کمک باروری تعریف می گردند.

روش های کمک باروری

روش ‌های کمک‌ باروری  (Assisted Reproductive Technology; ART)، شامل تمام روش‌‌‌هایی هستنـد که در آن‌ها تخمک و اسپرم خارج از بدن فرد لقاح پیدا می‌کنند تا مناسب لقاح و سپس انتقال به رحم برای رفع مشکل نابارور بودن افراد شوند. گروه متخصصی که درمان ناباروری با روش ‌‌‌های کمک باروری را انجام ‌‌می‌دهند معمولاً شامل متخصص زنان، متخصص اورولوژی، جنین‌شناس، متخصص ژنتیک ‌پزشکی، متخصص پاتولوژی، تکنسین آزمایشگاه و پرستار است که با کمک یکدیگر به باردار شدن زوج ‌‌‌هایی با مشکل ناباروری کمک می‌‌کنند. درمان‌‌‌های ART شامل استفاده ار داروهای تحریک تخمدان برای تخمک گذاری بیشتر خانم، به دست آوردن اسپرم از طریق انزال طبیعی یا استخراج اسپرم از طریق جراحی و یا استفاده از اسپرم اهدایی، سپس انتقال اسپرم به دستگاه تناسلی خانم یا تزریق درون سیتوپلاسمی اسپرم برای انجام لقاح آزمایشگاهی در محیط آزمایشگاه می باشد.
انواع متعددی از روش های کمک باروری اکنون رایج هستند و مورد استفاده قرار می گیرند که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم:

•    تلقیح داخل رحمی اسپرم یا ای یو ای (IUI)

در این روش درمان ناباروری، نمونه اسپرم از مرد تهیه می شود، سپس اسپرم ها شسته شده و در زمان نزدیک به تخمک گذاری خانم، درون رحم تلقیح می شوند. روش ای یو ای (IUI) را می توان با استفاده از داروهای تحریک تخمدان برای تخمک گذاری و یا بدون آن ها انجام داد. ای یو ای بیشتر در مواردی از ناباروری پیشنهاد می گردد که اسپرم به دلایل مختلف، توانایی رسدن به تخمک را ندارد.

•    لقاح آزمایشگاهی یا ای وی اف (IVF) 

ای وی اف (IVF) یکی از رایج ترین روش های کمک باروری و درمان نابارور بودن است که شامل تحریک تخمدان برای تخمک گذاری، عمل تخمک گیری یا پانکچر، لقاح تخمک با اسپرم مرد در ظروف مخصوص آزمایشگاهی و سپس انتقال جنین به رحم دو تا پنج روز بعد از لقاح می باشد. روش ای وی اف (IVF) معمولا در موارد انسداد لوله های رحمی در خانم یا کاهش تعداد یا تحرک اسپرم در آقا، مورد استفاده قرار می گیرد. درصد موفقیت IVF با توجه به مواردی مانند سن فرد، نوع مشکل ناباروری و سبک زندگی، متفاوت خواهد بود. در صد موفقیت IVF به طور کلی پس از 35 سالگی کاهش می یابد. جهت افزایش درصد موفقیت IVF می توان از روش هایی مانند هچینگ، خراش اندومتر، فریز تخمک و یا PRP اندومتر استفاده کرد.
طول درمان در روش ای وی اف از زمان تجویز و دریافت داروها تا انتقال جنین به رحم، در حدود 3 هفته می باشد.

•    میکرواینجکشن یا تزریق درون‌ سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI) 

میکرواینجکشن یکی از مهم ترین روش های کمک باروری می باشد. مراحل میکرواینجکشن همانند مراحل ای وی اف است و تنها در یک مرحله با هم تفاوت دارند. در میکرواینجکشن (ICSI) نیز مراحل تجویز دارو برای تحریک تخمدان و پانکچر همانند ای وی اف انجام می گیرد، سپس تخمک گرفته شده در محیط آزمایشگاه توسط یک پیپت مخصوص ثابت نگه داشته می شود و بعد از آن نمونه اسپرم به دست آمده از مرد با یک سوزن نازک و توخالی به درون سیتوپلاسم تخمک تزریق می گردد. پس از اتمام این مراحل و در صورت لقاح موفقیت‎آمیز و تشکیل جنین، انتقال جنین به درون رحم انجام می گیرد.
میکرواینجکشن (ICSI) بیشتر در مواردی که مرد قادر به انزال نمی باشد و یا تعداد اسپرم بسیار کم است، مورد استفاده قرار می گیرد. طول درمان روش میکرواینجکشن نیز تقریبا مشابه ای وی اف است.

•     انتقال جنین به درون لوله رحم (ZIFT) و انتقال سلول های جنسی به درون لوله رحم (GIFT) 

روش ZIFT بسیار مشابه روش ای وی اف می باشد، با این تفاوت که حدود یک روز بعد از انجام لقاح تخمک و اسپرم در محیط آزمایشگاه، جنین تک سلولی تشکیل شده (که زیگوت نام دارد) توسط عمل لاپاراسکوپی به درون لوله رحم منتقل می گردد. در صورت موفق بودن تمام مراحل فوق، زیگوت رشد کرده و وارد حفره رحم می گردد و در دیواره رحم لانه گزینی می کند، سپس به رشد خود ادامه داده و تبدیل یه جنین می شود.
در روش GIFT اما سلول های تخمک و اسپرم تهیه شده از مرد و زن بدون اینکه لقاح داده شوند، به صورت ترکیب با هم و طی عمل لاپاراسکوپی وارد لوله رحمی می شوند. در این روش، لقاح به صورت طبیعی در لوله رحمی رخ می دهد و در صورت موفقیت‎آمیز بودن لقاح، سلول تخم تشکیل شده حرکت کرده، وارد رحم می شود و در دیواره رحم لانه گزینی می کند. سپس به رشد خود ادامه داده و تبدیل به جنین می گردد.
روش های ZIFT و GIFT هر دو از روش های کمک باروری تهاجمی‎تری نسبت به IVF و ICSI می باشند و همچنین کمتر متداول می باشند.

•    تخمک اهدایی، جنین اهدایی و یا اسپرم اهدایی (روش اهدایی)

در صورت وجود مشکلات جدی در تخمک زن و یا اسپرم مرد، می توان از روش تخمک اهدایی، اسپرم و یا جنین اهدایی استفاده کرد.
این روش ها با کمک بهره گیری از روش های لقاح آزمایشگاهی (IVF) و (ICSI) انجام می گردند.

•    رحم اجاره ای (رحم جایگزین)

در صورتی که به دلایل مختلفی امکان لانه گزینی و یا رشد جنین، درون رحم زن وجود نداشته باشد، از روش رحم اجاره ای که یکی دیگر از روش های درمان ناباروری می باشد، استفاده می گردد. در این روش جنین تشکیل شده توسط روش های لقاح آزمایشگاهی مانند ای وی اف، درون رحم فرد دیگری غیر از مادر ژنتیکی جنین رشد کرده و فردی که صاحب رحم جایگزین می باشد موظف در طی مدت بارداری، تمام مراقبت های لازم را انجام داده و پس از اتمام بارداری، نوزاد را به پدر و مادر ژنتیکی خود تحویل دهد.

عوارض استفاده از روش ‌های کمک‌ باروری

شایع ترین عوارض استفاده از روش ‌های کمک‌ باروری در زنان شامل موارد زیر است:

• چندقلو‌زایی: رایج‌ترین عارضه‌ی روش های درمان‌ ناباروری، چندقلوزایی (دو قلو، سه ‌قلو و یا بیشتر) است. به همین دلیل تعداد جنین ها قبل از انتقال آنها به درون رحم، توسط پزشک مورد بررسی قرار می‌گیرند.
• سندرم تحریک‌ بیش از حد تخمدان: (Ovarian hyperstimulation syndrome; OHSS) استفاده از دارو‌‌های باروری برای القای تخمک‌گذاری می‌تواند منجر به ایجاد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان ‌ها شود که در آن تخمدان‌ها متورم و دردناک می‌شوند. از علائم این عارضه در فرد باردار می توان به درد خفیف شکم، اسهال، ادرار تیره، نفخ و تهوع طولانی به مدت یک هفته یا بیشتر اشاره کرد. به ندرت حالت شدیدتر سندرم رخ داده و منجر به افزایش وزن سریع و تنگی نفس می‌شود که نیازمند درمان‌‌‌های اورژانسی است.
• خونریزی یا عفونت: برخلاف روش‌‌‌های تهاجمی، خطر خونریزی یا عفونت به ‌ندرت هنگام استفاده از روش ‌های کمک باروری وجود دارد.
• زایمان زودرس یا وزن کم نوزاد هنگام تولد: احتمال زایمان زودرس یا تولد نوزادی با وزن کم در روش های مبتنی بر لقاح آزمایشگاهی بیشتر است. چندقلوزایی خود یکی از عوامل خطر زایمان زودرس است.
• وجود نقایص هنگام تولد: تعداد محدودی از تحقیقات نشان می‌دهند که باردارشدن با روش لقاح آزمایشگاهی یا IVF ممکن است کودک را در معرض افزایش خطر نقایص مادرزادی مانند مشکلات قلبی، گوارشی و کام شکاف‌دار قرار دهد. البته امروزه خیلی از این موارد رد شده‌اند.
• بارداری خارج رحمی: در بعضی بارداری‌ها تخمک لقاح‌یافته در رحم قرار نمی‌‌گیرد و در بیشتر موارد در لوله ‌‌‌های رحمی رشد می‌کند. درصورتی‌که جنین در لوله‌‌‌ های فالوپ بماند، پیش از آن‌ که عوارضی مانند پارگی لوله‌ی فالوپ بروز کند سقط می‌شود. زنانی که تحت درمان با روش های کمک باروری قرار می‌‌گیرند، بیشتر در معرض خطر بارداری خارج رحمی هستند.

شایع ترین عوارض استفاده از روش ‌های کمک‌ باروری در مردان:

در صورتی که مشکل باروری ایجاد شده مربوط به مشکل اسپرم باشد، آقا باید تحت درمان قرار بگیرد. عوارض این درمان‎ها بسته به نوع درمانی که انتخاب می‌شود، می‌تواند متفاوت باشد. درمان‌های دارویی معمولا با عوارض جدی و طولانی مدتی همراه نیست ولی اگر به جراحی نیاز باشد، ایجاد عارضه شایع‌تر خواهد بود. عفونت، درد یا کبودشدگی از عوارض شایع جراحی‌هایی است که برای کمک به بازگشت باروری در مردان انجام می‌شود. 

سازگاری با شرایط درمان ناباروری

کنار آمدن با ناباروری برای بسیار از زوجین می‌تواند به شدت دشوار باشد. دلیل ناباروری گاهی نامعلوم است و فرد نمی‌تواند پیش‌بینی کند که این وضعیت چه مدت ادامه خواهد داشت و نتیجه‌ی آن چه خواهد بود و در نتیجه زوجین تحت فشار روحی و عاطفی زیادی هستند. راهکار‌‌های زیر به زوج‌ها کمک می‌کند تا با شرایط، راحت تر کنار بیایند:

• داشتن آمادگی برای هر نتیجه ای: نامعلوم بودن نتیجه‌ی روش های ناباروری، استرس‌زا و درمان‌‌‌های آن سخت و پرهزینه است. زوجین باید از پزشک بخواهند که تمام مراحل روش درمانی و هرگونه نتیجه احتمالی را شرح دهد تا بتوانند خودشان را برای هر مرحله و هر اتفاقی آماده کنند.
• تعیین محدودیت های مالی و عاطفی:  زوج ها باید از قبل تصمیم بگیرد که انجام کدام یک از روش های کمک باروری و چه تعدادی از آن ها، چه از نظر مالی و چه عاطفی برای آن ها مقدور می‌باشد. درمان‌‌‌ های ناباروری پرهزینه هستند و اغلب تحت پوشش بیمه نمی باشند و یک بارداری موفق اغلب وابسته به تلاش‌‌‌های مکرر و تکرار روش‌ها است.
• در نظر گرفتن سایر گزینه ‌های درمان ناباروری: در نظر داشتن گزینه‌‌‌های جایگزین درمان مانند بر عهده گرفتن سرپرستی یک کودک، استفاده از اسپرم، تخمک یا جنین اهدایی، رحم اجاره‌ای یا حتی پذیرش نداشتن فرزند، هم‌زمان با بررسی گزینه ‌‌‌های درمان ناباروری ضروری است. این شیوه به کاهش اضطراب و احساس ناامیدی (در صورت رخ ندادن بارداری) هنگام درمان کمک می‌کند.
• داشتن پشتیبانی روحی: همراه بودن با گروه های حمایت کننده یا مراکز مشاوره، قبل و بعد از فرآیند درمان، برای کمک به تحمل فرآیند و یا درمیان گذاشتن احساس اندوه در صورت شکست درمان، بسیار مهم و تأثیرگذار می باشد و به پذیرش واقعیت بسیار کمک می کند. 

کنترل فشار های روحی هنگام انجام درمان ناباروری

اقدامات زیر برای کنترل فشار های روحی طی انجام روش های درمان ناباروری، توصیه می گردد:

• بروز دادن احساسات و کمک خواستن از دیگران به جای مهار خشم یا احساس گناه؛
• در ارتباط بودن با کسانی که دوستشان دارید: صحبت کردن با همسر، خانواده و دوستان می‌تواند مفید باشد. بهترین حامیان شما افرادی هستند که دوستشان دارید و با آن ها احساس نزدیکی می کنید.
• کاهش استرس: تعدادی از مطالعات نشان ‌‌‌‌می‌دهند زوج‌‌‌هایی که تجربه‌ی فشار‌‌های روانی را حین درمان داشته‌اند، شاهد نتایج ضعیف‌تری در درمان ناباروری بوده اند. باید راهی بیابید تا قبل از باردارشدن، از استرس خود بکاهید.
• ورزش کردن و داشتن رژیم غذایی سالم: انجام روزانه‌ ورزش به صورت متعادل و رعایت رژیم غذایی سالم می‌تواند نگرش فرد را ارتقا ببخشد و فرد را علی‌رغم داشتن مشکلات ناباروری، پایبند زندگی‌اش نگه دارد.

کنترل فشار های روحی بعد از مشخص شدن نتیجه‌ درمان ناباروری

نتیجه‌ درمان‌‌‌های باروری هرچه باشد، ممکن است فرد را با چالش‌‌‌ های روحی روانی زیادی روبه‌رو کند. حتی اگر درمان ناباروری موفقیت‌آمیز باشد، داشتن‌ استرس و ترس از شکست طی درمان رایج است. اگر فرد سابقه‌ افسردگی یا اضطراب شدید داشته باشد، چند ماه بعد از تولد فرزندش نیز ممکن است دوباره افسردگی را تجربه کند.

همچنین یک بارداری موفق در صورتی که منجر به تولد چند نوزاد (چندقلوزایی) ‌شود، پیچیدگی‌‌‌های پزشکی جدید و فشارهای روحی قابل توجهی را هم در دوران بارداری و هم بعد از زایمان به همراه دارد. در نتیجه درصورت غیرقابل تحمل بودن فشار های روحی و عاطفی حاصل از هر نتیجه‌ای، هر کدام از زوجین باید کمک‌‌‌های حرفه‌ای درخواست کنند و تحت نظر بهترین دکتر درمان ناباروری باشند.