کم‌خونی ناشی از کمبود آهن در دوران بارداری

در دوران بارداری بدن مادر به آهن نیاز بیشتری پیدا می‌کند. آهن یکی از اجزای اصلی هموگلوبین است. هموگلوبین پروتئین سلول‌های قرمز خونی است و موجب انتقال اکسیژن از ریه به بافت‌های مختلف بدن می‌شود. در دوران بارداری مقدار خون مورد نیاز بدن 50 درصد بیشتر از شرایط دیگر است. در نتیجه برای رشد جنین و جفت نیاز به آهن برای ساخت هموگلوبین اضافی، افزایش پیدا می‌کند.

متأسفانه، اکثر خانم‌ها در شروع بارداری فاقد ذخیره‌ی کافی از آهن برای پاسخگویی به افزایش نیاز بدن خود به خصوص در سه‌ماهه‌ی دوم و سوم  هستند. در صورتی که آهن کافی برای سنتز هموگلوبین وجود نداشته باشد موجب ایجاد «آنمی» می‌شود. کمبود آهن شایع‌ترین علت ایجاد آنمی در بارداری است. علاوه بر کمبود آهن، آنمی در اثر عدم وجود اسیدفولیک یا ویتامین B12 کافی، از دست دادن مقدار زیادی خون و یا اختلالات ارثی خونی مثل بیماری کم‌خونی داسی شکل نیز ایجاد می‌شود.  

علایم ظاهری کم‌خونی کمبود آهن در بارداری چیست؟

خانم‌های باردار در صورت ابتلا به آنمی، به خصوص آنمی خفیف، فاقد علایم بالینی هستند. اما ممکن است در بعضی از خانم‌های باردار بی‌حالی، خستگی، ضعف، سرگیجه، رنگ‌پریدگی در پلک پایین و لب‌ها مشاهده شود. سایر علایم مانند تپش قلب، تنگی نفس، سردرد، سرگیجه، کج‌خلقی و عدم تمرکز نیز در خانم‌های باردار مبتلا به آنمی شدید مشاهده می‌شود.

چگونه کم‌خونی فقر آهن را در بارداری تشخیص می‌دهند؟

برای تشخیص آنمی در اوایل بارداری آزمایش‌های زیر انجام می‌گیرد:

• اندازه‌گیری هماتوکریت (درصد سلول‌های قرمز خون در پلاسما) اندازه‌گیری هموگلوبین (تعداد گرم‌های هموگلوبین در خون)

• عدم بروز کم‌خونی در شروع بارداری دلیلی بر عدم بروز آن در مراحل بعدی بارداری نیست. به همین علت آزمایش خون در اواخر سه‌ماهه‌ی دوم و اوایل سه‌ماهه‌ی سوم نیز انجام می‌شود. باید توجه داشت که سطح نسبتاً پایین هماتوکریت و هموگلوبین در نیمه‌ی دوم بارداری در خانم‌های باردار، طبیعی است.

درمان کم‌خونی فقر آهن در بارداری چیست؟

درمان کم‌خونی بسته به علت آن متفاوت بوده و همیشه مصرف مکمل‌های آهن پاسخ مناسبی برای درمان کم‌خونی به شمار نمی‌رود. در خانم‌های باردار مبتلا به کم‌خونی ناشی از کمبود آهن، پزشک مکمل‌های آهن را بسته به شدت بیماری تجویز می‌کند. باید به این نکته‌ی مهم توجه داشت که مصرف آهن طبق نظر پزشک معالج صورت گیرد و به هیچ عنوان آهن اضافی مصرف نشود. چرا که مصرف آهن اضافی عوارضی جدی را به دنبال دارد.

با توجه به نظر پزشک، می‌توان از مکمل‌های سولفات آهن به جای آهن، یا همراه با آن استفاده نمود. سولفات آهن 325 میلی‌‌گرمی، یک نوع نمک آهن است که رایج‌ترین مکمل آهن به شمار می‌رود.

بهترین حالت برای جذب بیشتر آهن، مصرف قرص‌های آهن با شکم خالی است. بهتر است مصرف قرص آهن به همراه آب یا آب پرتقال (به دلیل داشتن ویتامین C) باشد. ویتامین C موجود در آب پرتقال برای جذب آهن مورد نیاز است. اما باید به این نکته توجه داشت که قرص آهن را نباید با شیر (به علت داشتن کلسیم و تداخل در جذب آهن)، چای و قهوه ( به علت مهار جذب آهن) مصرف کرد. 

با مصرف مکمل‌های آهن به مدت یک هفته و یا بعد از شروع مصرف، سطح هموگلوبین و سلول‌های قرمز خون به مقدار زیادی افزایش پیدا می‌کنند. معمولاً در عرض فقط چند ماه مشکل آنمی برطرف می‌شود. اما پزشک مصرف مکمل‌های آهن را برای چندین ماه به طور پیوسته برای پر کردن دوباره‌ی ذخیره‌ی آهن بدن توصیه می‌کند.

به علت اینکه دوز قابل مصرف مکمل‌های آهن در بزرگسالان، برای کودکان سمی است باید آن‌ها را از دسترس کودکان دور نگه داشت.

عوارض مصرف بیش از حد آهن چیست؟

مصرف بیش از حد مکمل‌های آهن سبب اختلال در عملکرد دستگاه گوارشی می‌شود. شایع‌ترین عوارض مصرف آهن که تقریباً مشکل بسیاری از خانم‌های باردار به شمار می‌رود، یبوست است. برای بهبود آن توصیه می‌شود آب‌میوه و مایعات به اندازه‌ی کافی مصرف شود. از دیگر عوارض مصرف آهن، سوزش سر دل، درد در ناحیه‌ی شکم، حالت تهوع، استفراغ و یا اسهال با شیوع کمتر است. با مشاهده‌ی عوارض جانبی به طور پیوسته باید به پزشک معالج مراجعه شود.   

در زمان شروع مصرف مکمل‌های آهن، مشاهده‌ی مدفوع تیره‌رنگ نسبت به قبل از مصرف مکمل‌های آهن، طبیعی بوده و جای نگرانی وجود ندارد، چرا که عارضه‌ی جانبی مضری در نظر گرفته نمی‌شود.

کم‌خونی ناشی از کمبود آهن بر سلامتی مادر و جنین اثر می‌گذارد. همچنین، کم‌خونی ناشی از کمبود آهن در طول بارداری سبب افزایش خطر زایمان زودرس، کاهش وزن جنین و افزایش خطر تولد نوزاد مرده می‌شود.

آنمی ناشی از کمبود آهن در طول بارداری روی سلامت مادر نیز اثر گذاشته و باعث تضعیف سیستم ایمنی می‌شود. اگر خانم باردار در دوران بارداری دچار کم‌خونی شود، به احتمال زیاد هنگام تولد نوزاد، مقدار زیادی از خون خود را از دست می‌دهد. تحقیقات نشان داده است که کم‌خونی ممکن است خطر ابتلا به افسردگی پس از زایمان را  به دنبال داشته باشد.

مصرف ویتامین‌ها و داشتن رژیم غذایی سالم و سرشار از آهن در دوران بارداری، از راه‌های اصلی جلوگیری از کمبود آهن است. گوشت قرمز، غنی از آهن است. البته مصرف گوشت‌های دیگر مانند مرغ و صدف هم منابع خوبی برای آهن به شمار می‌روند.

غذاهای گیاهی غنی از آهن عبارتند از لوبیا، عدس، کشمش، خرما، آلو، انجیر، زردآلو، سیب‌زمینی، کلم بروکلی، چغندر، سبزیجات برگ سبز، نان کامل، آجیل و دانه‌ها، بلغور جو دوسر و غلات. دقت کنید که بدن انسان، آهن منابع حیوانی (آهن هِم) را بسیار آسان‌تر از آهن منابع غیر‌حیوانی (آهن غیر هِم) جذب می‌کند.