آیا انجام تصویربرداری و رادیولوژی در زمان بارداری خطرناک است؟

این مطلب از نظر علمی به تأیید دکتر فاطمه فرج زاده فلوشیپ ناباروری و IVF، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است.
تکنیک های تصویربرداری از جمله ابزار‌های تشخیصی مهم در ارزیابی شرایط حاد و مزمن اندام های بدن است. روش های مختلف تصویربرداری یا رادیولوژی شامل استفاده از اشعه ایکس، سونوگرافی، سی تی اسکن، پزشکی هسته‌ای و MRI می باشد که در پزشکی بسیار رایج بوده و کاربرد‌های بسیار متنوعی دارند.
گاهی ممکن است در بارداری به استفاده از این روش‌های تصویربرداری نیاز باشد، اما سردرگمی و عدم اطمینان در مورد ایمن بودن این روش‌ها برای زنان باردار و شیرده و نوزادان آن‌ها اغلب منجر به اجتناب غیرضروری از بررسی‌های تشخیصی مفید یا قطع بی مورد شیردهی می‌شود. متخصصین زنان و زایمان و سایر ارائه دهندگان مراقبت‌های بهداشتی که از زنان باردار و شیرده که نیاز به تصویربرداری تشخیصی دارند مراقبت می‌کنند، باید خطرات قرار گرفتن در معرض اشعه و ماده حاجب را با خطر عدم تشخیص و شدیدتر شدن بیماری بسنجند. برنامه ریزی و هماهنگی با اپراتور رادیولوژی در کاهش دوز تابش در زنان باردار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در ادامه به بررسی روش های مختلف رادیولوژی و خطرات استفاده از آن ها در بارداری می پردازیم.

سونوگرافی

تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر اثرات سوء سونوگرافی بر جنین در هنگام استفاده از سونوگرافی های تشخیصی، مانند سونوگرافی داپلر گزارش نشده است. سازمان غذا و داروی ایالات متحده شدت متوسط مبدل‌های سونوگرافی را تا 720 میلی وات بر سانتی‌متر مکعب محدود می‌کند. بیشتر بودن شدت این مبدل ها، ممکن است سبب افزایش درجه حرارت برای جنین تا 2 درجه سانتی‌گراد شود.
خطر بالا رفتن درجه حرارت جنین با سونوگرافی معمولی در پایین ترین حد خود بوده و با سونوگرافی داپلر رنگی، بیشتر است. گرچه به طور خاص، سونوگرافی کالر داپلر (داپلر رنگی) با بالاترین احتمال برای افزایش دمای بافت همراه است، اما اگر طی بارداری به طور مناسب از آن استفاده شود، تغییراتی ایجاد نمی‌کند که موجب به خطر افتادن سلامت بارداری و جنین گردد. با این حال، به دلیل وجود احتمال خطر، لازم است استفاده از سونوگرافی محتاطانه بوده و فقط زمانی که استفاده از آن منجر به یک تشخیص بالینی می شود و یا برای بیمار، منافع پزشکی به همراه دارد، استفاده گردد.

تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا MRI

مزیت اصلی MRI نسبت به سونوگرافی و سایر روش‌های رادیولوژی، توانایی تصویربرداری از ساختارهایی با بافت نرم عمیق است به گونه ای که به اپراتور وابسته نمی باشد و از اشعه یونیزان (اشعه ایکس) نیز در آن استفاده نمی گردد. هیچگونه اقدامات احتیاطی و منع مصرفی در مورد استفاده از روش MRI برای خانم های باردار وجود ندارد. در ام ار ای از پرتوی یونیزان استفاده نمی‌شود، لذا در این روش آسیب‌های احتمالی استفاده از اشعه ایکس وجود ندارد.
گرچه نگرانی‌هایی در مورد استفاده از اشعه ایکس، از جمله ایجاد ناهنجاری در جنین، گرم شدن بافت و آسیب صوتی در جنین وجود دارد، اما هیچ مدرکی دال بر این موارد نبوده و مطالعات انجام گرفته بر روی انسان ثابت کرده است که امکان صدمه به جنین در طول ام ار ای وجود ندارد. طبق توصیه کالج رادیولوژی آمریکا، در سه ماهه اول بارداری ام ار ای بدون هیچ ملاحظه‌ای قابل انجام است.
•    موارد کاربرد ام ار ای (MRI) در بارداری:
از روش MRI در زمان بارداری برای بررسی موارد زیر استفاده می‌شود:
-بررسی اختلالات دستگاه عصبی مرکزی مانند تومور‌های مغزی؛
-بررسی جریان خون مغزی-عروقی در موارد مسمومیت بارداری؛
-بررسی شکم و فضای خلف صفاق؛
-بررسی ضایعات و سنگ‌های کلیه؛
-بررسی ضایعات دستگاه گوارش؛
-بررسی توده‌های لگنی؛
-تایید وجود ترومبوز در ورید‌های لگنی؛
-درد قسمت تحتانی شکم.

سی تی اسکن

سی تی اسکن یک روش تصویربرداری است که به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سی تی اسکن از اشعه ایکس استفاده می‌شود و به دلیل عوارض احتمالی که ممکن است برای جنین داشته باشد، لازم است طی بارداری با احتیاط و فقط در مواقع ضروری انجام گردد.
در صورت نیاز ضروری برای تامین اطلاعات بالینی مورد نیاز پزشک، می‌توان از سایر معاینات رادیولوژی مانند سونوگرافی یا تصویربرداری با تشدید مغناطیسی (MRI)، که دارای اشعه ایکس نیستند، استفاده کرد. اما در صورتی که روش های سونوگرافی یا MRI نتوانند اطلاعات لازم را ارائه دهند و یا برای دسترسی به اطلاعات مذکور، محدودیت زمانی وجود داشته باشد، سی تی اسکن ممکن است بهترین گزینه تصویربرداری باشد.

خطرات سی تی  اسکن در دوران بارداری

در بررسی اندام هایی که بیشترین فاصله را از رحم دارند (مانند سر)، دوز بسیار ناچیزی از اشعه ایکس به جنین می‌رسد. سی تی اسکن از قفسه سینه یا سر به دلیل فاصله‌ای که با لگن و جنین دارد، معمولا خطری برای جنین ایجاد نمی‌کند. با این حال، اگر برای بررسی ناحیه شکم یا لگن از سی تی اسکن استفاده شود یا تعداد دفعات استفاده از سی تی اسکن زیاد باشد، ممکن است خطرات کمی برای جنین وجود داشته باشد.

عوارض سی تی اسکن بر جنین

در جنین‌هایی که در معرض سی تی اسکن طی بارداری قرار می‌گیرند، ممکن است احتمال ابتلا به سرطان های مختلف از جمله سرطان خون و لنفوم در دوران کودکی بیشتر باشد. انجام سی تی اسکن در زمان بارداری همچنین ممکن است در موارد اندکی سبب افزایش احتمال ناهنجاری‌های مادرزادی، محدودیت رشد جنین، عقب ماندگی ذهنی و یا حتی سقط جنین گردد.
در مورد میزان بی ضرر بودن اشعه ایکس که اصطلاحا NOAEL یا فقدان سطح خاص بدون عارضه نامطلوب قابل مشاهده نامیده می‌شود، اختلاف نظر وجود دارد اما تحقیقات نشان می‌دهد که در مقادیر کمتر از سطح آستانه‌ای 5 راد، هیچ گونه خطری رخ نمی‌دهد. اشعه ای که در سی تی اسکن استفاده می شود کمتر از 5 راد می باشد. بدین ترتیب خطری جنین را تهدید نخواهد کرد. حد آستانه وقوع ناهنجاری جنینی آشکار، به احتمال زیاد 20 راد است.
بیش‌ترین افزایش خطر عقب‌ماندگی ذهنی شدید، مربوط به انجام تصویربرداری و تماس با اشعه ایکس طی هفته های 8 تا 15 است. در جنین‌هایی که طی بازه های زمانی کمتر از 8 هفته یا بیش از 25 هفته در معرض اشعه ایکس قرار می گیرند، حتی در دوز‌های بالاتر نیز افزایش ثابت شده خطر عقب‌ماندگی ذهنی مشاهده نشده است. تنها می توان گفت که بودن در معرض اشعه ایکس قبل از 8 هفته، به میزان ناچیزی احتمال سقط جنین را افزایش می دهد.
در هر صورت نباید به دلیل ترس از اشعه یا سقط جنین از انجام سی تی اسکن برای تشخیص یک بیماری بالقوه جدی امتناع شود. مهم‌ترین عامل در داشتن یک کودک سالم اطمینان از سالم بودن مادر است.
گاهی در سی تی اسکن ممکن است از ماده حاجب استفاده شود. با وجود اینکه مواد حاجب می توانند از جفت عبور می‌کنند، اما ده‌ها سال است که از آن ها در بارداری استفاده می‌شود و مطالعات نشان می‌دهند که استفاده از ماده حاجب برای جنین مضر نیست.

چگونگی به حداقل رساندن اثرات تابش اشعه ایکس

استفاده از فنون محافظتی مدرن، میزان دوز تابشی اشعه ایکس به جنین را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. دوز تابش دریافت شده توسط جنین در سی تی اسکن به عوامل مختلفی از جمله محل رادیوگرافی، ولتاژ دستگاه و تعداد دفعات عکس‌برداری بستگی دارد. به طور کلی، هنگامی که جنین مستقیماً در معرض پرتوی اشعه ایکس قرار می گیرد (برای مثال در سی تی اسکن لگن)، دوز دریافت تابش در بیشترین حد خود می باشد.