این مطلب از نظر علمی به تأیید دکتر فاطمه فرج زاده فلوشیپ ناباروری و IVF، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است.

تغییرات فیزیولوژیک قلب و سیستم گردش خون در دوران بارداری

بارداری یک روند پویا است که با تغییرات قابل توجه فیزیولوژیک در سیستم قلبی عروقی بدن مادر همراه است، این تغییرات، سازوکار‌هایی هستند که بدن را برای تأمین نیازهای متابولیکی افزایش یافته مادر، تغذیه جنین و گردش خون مناسب رحم جهت رشد، نمو و خونرسانی به جنین آماده می‌کنند. ناتوانی بدن در انطباق خود با این تغییرات فیزیولوژیکی می‌تواند زمینه ساز بروز مشکلات قلبی جدید و یا تشدید بیماری قلبی و عروقی قبلی شود.
در این مطلب به انواع تغییرات فیزیولوژیک قلب و سیستم گردش خون مادر باردار، در دوران بارداری می پردازیم.

تغییرات قلب طی بارداری:

طی دوران بارداری به علت فشاری که رحم بر پرده دیافراگم وارد می کند، تغییرات جزئی در نوار قلب و جایگاه قرار‌گیری آن در رادیوگرافی ایجاد می‌شود که طبیعی بوده و مشکلی ایجاد نخواهد کرد. همچنین ممکن است در هنگام بررسی صدای قلب، یک صدای اضافی از قلب شنیده شود که آن را سوفل قلبی می نامند. سوفل قلبی مدت کوتاهی بعد از زایمان از بین می‌رود.
همچنین در دوران بارداری، تعداد ضربان قلب در حالت استراحت به اندازه 10 ضربه در دقیقه افزایش پیدا کرده و از سه ماه اول بارداری به بعد، میزان برون ‌ده قلبی (مقدار خونی که در یک دقیقه از قلب خارج می شود) نیز به طور قابل توجهی زاید می شود. این تغییرات در جهت حفظ و بهبود خونرسانی به جنین ایجاد می‌شوند.

تغییرات فشار خون طی بارداری:

تغییرات عملکردی قلب، در سه ماه اول بارداری و به خصوص در هشت هفته اول بارداری آشکار می‌شوند. در سه ماه اول بارداری به ویژه از ابتدای هفته پنجم، میزان برون ده قلب افزایش یافته که این افزایش، در نتیجه کاهش مقاومت و اتساع عروق سیستمیک و همچنین افزایش تعداد ضربان قلب است. این تغییرات منجر به کاهش فشار خون و احساس ضعف در هفته‌های 6 تا هفته 7 بارداری می‌شود. کاهش فشار خون یکی از شکایات شایع خانم ها طی بارداری است. کاهش فشار خون معمولا در هفته‌های 24 تا هفته 26 بارداری به پایین‌ترین سطح خود رسیده و سپس به تدریج شروع به افزایش می کند تا به حد نرمال خود در پیش از بارداری برسد.

تغییرات گردش خون طی بارداری:

در دوران بارداری به جز در وضعیت خوابیده به پهلو، جریان خون وریدی در ساق پا‌ها کند می‌شود. رکود خون در اندام‌های تحتانی که به ویژه در مراحل آخر حاملگی رخ می‌دهد، ناشی از فشار رحم بزرگ شده بر ورید‌های اندام های تحتانی بوده که می‌تواند منجر به ایجاد ورم در ساق پا شود. در نتیجه، ادم (تورم) وابسته به حاملگی در 80٪ زنان باردار سالم دیده می‌شود.
این تغییرات در پیدایش رگ های واریسی در ساق پا‌ها و ولو (ناحیه تناسلی خارجی) و همچنین بروز هموروئید نیز دخالت دارند. علاوه بر این، تغییرات مذکور زمینه را برای ترومبوز یا ایجاد لخته خون در ورید‌های عمقی هم فراهم می‌کنند. 
علاوه بر موارد گفته شده، دراز کشیدن به پشت و در نتیجه افزایش فشار بر رگ ها، ممکن است سبب کاهش برون‌ده قلبی و کاهش خونرسانی به جنین شود؛ لذا به زنان باردار توصیه می‌شود حتی‌المقدور به ویژه در اواخر بارداری از خوابیدن به پشت خودداری کنند و ترجیحا به پهلو دراز بکشند.

تغییرات حجم خون در بارداری:

در سه ماه اول بارداری حجم خون مادر شروع به افزایش می‌کند. این افزایش در سه ماهه دوم با بیشترین سرعت ادامه یافته و در چند هفته آخر بارداری به میزان ثابتی می‌رسد. افزایش پلاسمای خون معمولا بیشتر از افزایش گلبول‎های قرمز خون است و این مسئله سبب کاهش هماتوکریت (درصد گلبول‌های قرمز در کل حجم خون) و در نتیجه، تغییر سطح نرمال هموگلوبین در بارداری می‌شود. طی بارداری در سه ماه اول و سوم، میزان هموگلوبین کمتر از 11 و در سه ماهه دوم، هموگلوبین کمتر از 5/10 به عنوان کم خونی در نظر گرفته می‌شود.
همچنین طی بارداری، نیاز مادر به آهن به علت تغذیه جنین و دفع بخشی از آهن دریافتی، افزایش می یابد. به دلیل اینکه قسمت اعظم آهن در نیمه دوم بارداری مصرف می‌شود، میزان نیاز به آهن بعد از اواسط حاملگی بسیار زیاد و به طور متوسط 6 تا 7 میلی‌گرم در روز است. در اکثر زنان، این میزان آهن معمولا با ذخایر طبیعی آهن یا رژیم غذایی قابل دستیابی نیست، در نتیجه افزایش مناسب تعداد گلبول‌های قرمز مادر بدون مصرف مکمل آهن امکان پذیر نبوده و با افزایش حجم پلاسمای خون مادر، به طور قابل توجهی از غلظت هموگلوبین و هماتوکریت کاسته می‌شود. اما با این حال، تولید گلبول قرمز در جنین مختل نمی‌شود، چون حتی اگر مادر دچار کم خونی شدید فقر آهن باشد، جفت، آهن را از مادر به جنین منتقل می‌کند و تغذیه جنین به طور کامل از ذخایر آهن مادر انجام می‌شود.

مشکلات قلبی طی دوران بارداری:

بارداری، قلب و سیستم گردش خون را تحت فشار قرار می‌دهد. در دوران بارداری، حجم خون 30 تا 50 درصد افزایش یافته و قلب در هر دقیقه خون بیشتری را پمپ می‌کند، در نتیجه به صورت کلی، کار قلب افزایش یافته و تغییرات فیزیولوژیک به وجود آمده طی بارداری، ممکن است وضعیت بیماری قلبی را وخیم‎تر نماید.
لذا بهتر است زنان مبتلا به بیماری قلبی، قبل از اقدام به بارداری توسط متخصص قلب و عروق ویزیت شوند. بارداری در این زنان، بارداری پرخطر در نظر گرفته می شود و لازم است طی بارداری جهت پیشگیری از مشکلات قلبی، وزن، فشار خون و بقیه فاکتور‌های لازم در هر ویزیت بررسی شوند.