این مطلب از نظر علمی به تأیید دکتر آزاده حسینی فلوشیپ ناباروری و IVF، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است.

زایمان فیزیولوژیک چیست؟

زایمان فیزیولوژیک در واقع همان زایمان طبیعی است که خودبخود و بدون مداخله پزشک و استفاده از ابزارهای زایمان طبیعی انجام می شود. زایمان فیزیولوژیک پس از شروع مراحل زایمانی و درد زایمان آغاز می شود. در طول زایمان فیزیویک، با شروع درد زایمان و انقباضات رحمی، دهانه رحم 10 سانتی متر باز می شود تا زایمان طبیعی انجام گیرد. درد زایمان معمولا با خروج ترشحات موکوسی واژن زنان باردار آغاز می شود.

این ترشحات موکوسی واژینال در دوران بارداری رحم را در مقابل عفونت باکتریایی محافظت می نمایند. پس از ترشحات موکوسی، ممکن است به زودی کیسه آب یا کیسه آمنیوتیک پاره شود، که به آن پارگی غشای آمنیوتیک می گویند. البته گاهی ممکن است کیسه آب تا بعد از شروع درد زایمان و حتی تا پیش از زایمان نیز پاره نشود.
درد زایمان با انقباضات رحمی شدید، جنین را در کانال زایمان به سمت دهانه رحم هل می دهد. مدت روند زایمان طبیعی در زنان مختلف، متفاوت است. مراحل زایمان و در نهایت، زایمان زنانی که برای اولین بار زایمان می کنند، معمولا 12 تا 24 ساعت طول می کشد، در حالی که مراحل زایمانی زنانی که قبلا سابقه زایمان داشته اند، ممکن است فقط 6 تا 8 ساعت باشد.
در زایمان فیزیولوژیک پزشک یا مامای همراه هیچ دخالتی در طول مراحل زایمان انجام نمی دهند و هیچ گونه دارویی برای القای زایمان به بیمار تزریق نمی شود. 

مراحل زایمان فیزیولوژیک:

زایمان فیزیولوژیک دارای چندین مرحله است که عبارتند از:
·       انقباضات رحمی، باعث نرم و منبسط شدن دهانه رحم می شوند تا در اثر انقباضات رحمی جنین بتواند از رحم مادر خارج شود؛ 
·       مادر باید برای خروج جنین از کانال زایمان فشار داده یا زور بزند؛ 
·       یک ساعت پس از زایمان طبیعی باید صبر کرد تا جفت هم از بدن مادر خارج شود. 

چه کسانی زایمان فیزیولوژیک نمی توانند کنند؟

در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، زایمان طبیعی به صورت زایمان فیزیولوژیک انجام می گردد، اما دانستن این نکته ضروری است که زایمان فیزیولوژیک به همه زنان توصیه نمی شود؛ زیرا زایمان فیزیولوژیک ممکن است برای سلامتی مادر، جنین یا هر دوی آن ها خطرناک باشد. انجام زایمان فیزیولوژیک در افرادی که شرایط زیر را دارند ممنوع است:
·       جفت سرراهی کامل یا قرار گرفتن کامل جنین در دهانه رحم؛
·       تب خال تناسلی همراه با ضایعات پوستی؛ 
·       عفونت HIV درمان نشده؛
·       داشتن سابقه بیش از یک زایمان سزارین قبلی یا جراحی رحم.
روش مناسب برای زایمان در موارد فوق، زایمان سزارین است. 

آمادگی برای زایمان فیزیولوژیک: 

شرکت در کلاس های آمادگی برای زایمان می تواند باعث افزایش اعتماد به نفس مادران پیش از شروع مراحل زایمان و درد زایمان شود. در کلاس های آمادگی برای زایمان فیزیولوژیک، مادران باردار می توانند سوالات خود را مطرح کنند. در طول کلاس های آمادگی برای زایمان فیزیولوژیک مادران موارد زیر را یاد می گیرند:
·       زمان زایمان فیزیولوژیک؛
·       روش های کاهش درد (از قبیل ریلکسیشن، تجسم خلاق، آب درمانی، ماساژ، موسیقی درمانی و روش های دارویی کاهش درد مانند بی حسی اپیدورال)؛
·       آشنایی با عوارض احتمالی حین زایمان و پس از زایمان؛ 
·       نحوه مراقبت از نوزاد؛
·       چگونگی ارتباط با همسر پس از زایمان.
با شروع مراحل زایمان و انقباضات رحمی، مادر باردار باید سعی کند که استراحت کند، هیدراته باشد (به حد کافی مایعات نوشیده باشد)، کمی غذا بخورد و یکی از اعضای خانواده در کنار او باشد تا در مراحل زایمان به مادر باردار کمک کند.
در هنگام زایمان فیزیولوژیک مهم است که مادر باردار، آرام و راحت بوده و انرژی مثبت داشته باشد، زیرا احساس ترس، عصبی بودن، استرس و فشار عصبی می توانند باعث ترشح هورمون آدرنالین، طولانی شدن مراحل زایمان و در نتیجه، نیاز به القای زایمان شوند. اگر انقباضات رحمی طولانی تر، قوی تر و به هم نزدیک تر شوند، یعنی مادر باردار در فاز فعال زایمان قرار دارد و این می تواند نشان دهنده نزدیک بودن زمان زایمان فیزیولوژیک باشد.

در صورت نیاز به کمک، مادر باردار می تواند از مامای همراه کمک بگیرد. مامای همراه به مادر باردار در کاهش درد و راه رفتن کمک می نماید. مادران باردار باید به یاد داشته باشند که چه زمانی به بیمارستان مراجعه کنند و پس از زایمان، هرچه زودتر بیمارستان را ترک نمایند. 

روش های کاهش درد در زایمان فیزیولوژیک:

روش های کاهش درد در مراحل مختلف زایمان فیزیولوژیک بسیار با اهمیت هستند، زیرا باعث تسکین درد مادر در هنگام زایمان و پس از آن می شوند. روش های کاهش درد به دو صورت روش های دارویی و غیر دارویی می باشند که به شرح آن ها می پردازیم.
·       روش های کاهش درد دارویی در زایمان فیزیولوژیک:
استفاده از داروهای مخدر سیستمیک، استنشاق گاز انتونوکس، بی حسی اپیدورال و بلاک عصب پودندال از جمله روش های کاهش درد دارویی زایمان فیزیولوژیک هستند. اگرچه بی حسی اپیدورال، روش مناسب تری برای کاهش درد زایمان است، اما سبب طولانی شدن مرحله دوم زایمان، افزایش احتمال القای زایمان، انجام زایمان طبیعی با استفاده از ابزارها، بیشتر شدن میزان افت فشار خون مادر و تب می شود.

همچنین احتمال زایمان سزارین به دلیل کاهش ضران قلب جنین پس از بی حسی اپیدورال افزایش می یابد، گرچه میزان زایمان سزارین در این افراد در مقایسه با افرادی که از بی حسی اپیدورال استفاده نکرده اند، تفاوت قابل ملاحظه ای ندارد. قطع بی حسی اپیدورال در اواخر زایمان، احتمال زایمان طبیعی را افزایش نداده و فقط تسکین درد زایمان را کاهش می دهد. 
·       روش های کاهش درد غیر دارویی زایمان فیزیولوژیک:
زایمان فیزیولوژیک در آب، تکنیک های تنفسی، تجسم خلاق، ماساژ و موسیقی درمانی از جمله روش های غیر دارویی هستند که می توانند تولید اندورفین را افزایش داده و سبب کاهش احساس درد بیمار شوند. 

روش های کاهش درد غیر دارویی زایمان فیزیولوژیک عبارتند از:
1) استفاده از توپ زایمان: 
توپ های زایمان از معدود ابزار کارآمد و ساده اتاق زایمان هستند. سال ها است که از توپ های زایمان برای فیزیوتراپی، ورزش و توان بخشی استفاده می شود. توپ زایمان به راحتی فشار وارده بر مادر باردار در مراحل زایمان را تحمل می کند. در صورت پارگی کیسه آب و بالا بودن سر جنین، مادر باردار فقط در صورت صلاحدید پزشک یا مامای همراه می تواند از توپ زایمان استفاده نماید. 
2) تکنیک های تنفسی:
تکنیک های تنفسی ضمن تقویت پیشرفت مراحل زایمان، سبب راحتی و تمرکز مادر باردار می شوند. تکنیک های تنفسی همچنین اکسیژن رسانی جنین را افزایش داده و به علاوه در هنگام انقباضات رحمی نیز ضروری هستند. 
3) مصرف مایعات:
بدن مادر باردار در حین شروع درد زایمان و مراحل زایمان باید به خوبی هیدراته باشد، بنابراین زنان باید در مراحل زایمان، مایعات صاف شده از قبیل آب، آبمیوه و آب گوشت بنوشند.
4) داشتن حرکت و تغییر پوزیشن: 
زنان در مراحل زایمان در برخی از پوزیشن ها، درد کمتری دارند. زنان معمولا از پوزیشن های نشسته، ایستاده و راه رفتن برای کاهش درد استفاده می کنند. البته بسیاری از زنان در مراحل پیشرفته زایمان، وضعیت خوابیده را انتخاب می کنند. حرکت داشتن در حین مراحل زایمان معمولا راحت تر از ساکن ماندن است و همچنین به همراه تغییر شکل لگن می تواند سبب پیشرفت زایمان شود. 
5) گرما و سرمای سطحی:
استفاده از کیسه آب گرم، حوله مرطوب گرم یا پتوی گرم می تواند سبب القای زایمان شود. از سوی دیگر، ایجاد سرمای سطحی از قبیل کیسه یخ، حوله سرد و آغشته به یخ نیز می تواند درد زایمان را کاهش دهد. قرار دادن حوله سرد یا حوله گرم در قسمت تحتانی شکم، کشاله ران یا پرینه می تواند درد زایمان را کمتر کند. استفاده از گرما و سرمای سطحی به صورت هم زمان در قسمت های متفاوت بدن می تواند تاثیر بیشتری در کاهش درد زایمان داشته باشد. برای تاثیرگذاری حداکثر، هر 20 دقیقه مکان های گرما و سرمای سطحی باید جابجا شود. 
6) طب فشاری:
طب فشاری شامل ایجاد نیروی ثابت و قوی است که در طول انقباضات رحمی با فشار آوردن در نقاط مخصوص در دست، پا و کمر، درد مراحل زایمان را کاهش می دهد. معمولا طب فشاری توسط مامای همراه در مرحله لیبر (مرحله قبل از زایمان) انجام می شود. 
7) ماساژ و لمس: 
ماساژ و لمس می تواند درد زایمان را کاهش دهد. ماساژ هدفمند می تواند سبب مراقبت مادر باردار شود. ماساژ می تواند به صورت نوازش سبک یا محکم، لرزش، ورز دادن، فشار دایره ای و یا فشار مداوم باشد. ماساژ یا لمس شانه ها، گردن، ران ها، پاها یا دست ها روش مناسبی برای کاهش درد در هنگام زایمان فیزیولوژیک است. گیرنده های درد در مغز، احساس لذت را از ماساژ دریافت کرده و بنابراین از درد زایمان جلوگیری کرده و یا آن را کاهش می دهند. بدن برهنه بهترین پاسخ در هنگام ماساژ را ایجاد نموده و لوسیون های بدون بو برای ماساژ مفید هستند. 
8) آروماتراپی:
آروماتراپی یا رایحه درمانی شامل استفاده از روغن های معطر مانند اسطوخودوس، گل محمدی، بابونه و مریم گلی در هنگام زایمان می باشد. این روغن ها در هنگام ماساژ، آب درمانی، در نواحی کف دست یا کف پای زن باردار و یا روی حوله گرم صورت مورد استفاده قرار می گیرند. آروماتراپی استرس و تنش روانی بیمار را در هنگام زایمان کاهش می دهد. البته زنان باردار باید مراقب باشند، زیرا اغلب زنان در طول بارداری و هنگام زایمان به بو حساس هستند. مادر باردار باید مطمئن باشد که از بوی مورد استفاده در آروماتراپی لذت می برد و اگر احساس نارضایتی دارد باید استفاده از آن رایحه را متوقف کند. 
9) آب درمانی: 
آب درمانی می تواند درد زایمان را کاهش دهد. بسیاری از اتاق های زایمان برای آب درمانی، وان جکوزی دارند. مادران باردار در مراحل زایمان می توانند به شکل چهار زانو در وان بنشینند و یا از دوش دستی در فاز فعال زایمان استفاده کنند. بسیاری از زنان باردار با ترکیبی از گرما، فشار آب و صدای آب آرام می شوند. افراد بسیاری پیشنهاد می کنند که غوطه ور شدن یا زایمان در آب باعث تسریع زایمان می شود. همچنین زایمان در آب سبب کاهش فشار خون و افزایش احساس کنترل جنین توسط مادر می شود. در واقع زایمان فیزیولوژیک در آب نوعی آب درمانی است. 
10)  تکنیک تجسم خلاق: 
بسیاری از روش های کاهش درد زایمان بر پایه تمرکز و منحرف کردن ذهن بیمار از درد زایمان است. ترس و اضطراب باعث ترشح هورمون استرس می شود. زن باردار می تواند با تجسم یک صحنه دلپذیر، درد زایمان را کاهش دهد. تمرکز به معنی توجه یک فرد به یک فعالیت به شکل آگاهانه است و تمرکز با کمک مامای همراه، تجسم، هیپنوتیزم و تمرکز بر روی یک محرک بینایی، شنوایی یا لمسی صورت می گیرد. منحرف کردن ذهن یک روش منفعلانه تر از تمرکز است. تمرکز و منحرف کردن ذهن مادر باردار معمولا همراه با سایر روش های کاهش درد استفاده می شوند و چنانچه به تنهایی به کار گرفته شوند، ممکن است برای کاهش درد زایمان چندان مفید نباشند. تکنیک تجسم به منظور کاهش ترس، اضطراب و درد است. 
11) موسیقی درمانی: 
موسیقی درمانی روشی است که برای کنترل درد در دندان پزشکی، بعد از عمل جراحی، درمان سوختگی و زایمان استفاده می شود. بسیاری از مربیان کلاس های آمادگی زایمان و ماما ها در کلاس های خود از موسیقی برای ایجاد محیطی آرام استفاده می نمایند. موسیقی درمانی برای برای تسکین درد در هنگام انقباضات رحمی و بین انقباضات رحمی مورد استفاده قرار می گیرد. موسیقی محیط را دلپذیر کرده و می تواند سبب انحراف ذهن مادر باردار از درد زایمان شود. همچنین انتخاب موسیقی مناسب می تواند ریتم تنفس های مادر را نیز تقویت کند.
12) دستگاه TENS: 
کلمه TENS مخفف تحریک الکتریکی پوست است. بیشتر بیمارستان ها در اتاق لیبر دستگاه TENS دارند. احتمالا دستگاه TENS در مراحل اولیه درد زایمان بسیار موثر است، زیرا هنوز تاثیر دستگاه TENS در مرحله فعال زایمان و انقباضات شدیدتر زایمان ثابت نشده است. در صورت تمایل به استفاده از دستگاه TENS، نحوه استفاده از آن در دوران بارداری توسط مربی یا مامای همراه به مادران باردار آموزش داده می شود.