​حاملگی خارج رحمی  (EP)

در بارداری طبیعی یکی از تخمدان‌ها، تخمکی درون لوله‌ی فالوپ (لوله متصل‌کننده‌ی تخمدان به رحم) آزاد می‌کند که در صورت لقاح تخمک با اسپرم سلول تخم یا زیگوت ایجاد می‌شود. سپس سلول تخم به سمت رحم حرکت می‌کند تا به مدت 9 ماه در داخل رحم مراحل رشد و تکامل خود را طی کند.

اگر سلول تخم لقاح‌یافته در خارج از جدار داخلی رحم (مانند لوله‌های فالوپ، تخمدان، گردن‌رحم و حفره‌ی شکمی) مستقر شود و رشد نماید، حاملگی خارج از رحم اتفاق می‌افتد. حدود 1 درصد از بارداری‌ها خارج‌رحمی است.

علی رغم وجود فاکتورهای مختلف مؤثر بر بارداری خارج رحمی، این اتفاق می‌تواند برای هر خانمی روی دهد. از طرفی، به علت خطرناک بودن آن تشخیص اولیه‌ی علائم و درمان آن اهمیت زیادی دارد.

پس از لقاح، سلول تخم لقاح‌یافته از طریق یکی از لوله‌های رحم یا فالوپ به داخل رحم منتقل می‌شود. اگر لوله‌های فالوپ صدمه دیده باشند یا انسدادی در آن‌ها وجود داشته باشد، سلول تخم لقاح‌یافته یا زیگوت نمی‌تواند وارد داخل رحم شده و در همان لوله فالوپ رشد می‌کند. به علت این‌که بارداری‌های خارج رحمی عمدتاً در لوله‌های فالوپ رخ می‌دهد به آن بارداری لوله‌ی رحم نیز می‌گویند.

در موارد بسیار نادر، یک جنین در رحم و جنین دیگر در لوله‌های فالوپ قرار می‌گیرند و به صورت هم‌زمان رشد می‌کنند که در این صورت به آن بارداری هتروتوپیک می‌گویند.

در صورت عدم درمان بارداری خارج از رحم، با رشد جنین لوله فالوپ پاره شده و منجر به بروز درد در ناحیه شکم و خون‌ریزی می‌شود. این مورد می‌تواند باعث آسیب دائمی به لوله رحم یا فالوپ و از دست دادن لوله گردد و در صورتی‌که از خون‌ریزی جلوگیری نشود حتی می‌تو‌اند منجر به مرگ مادر شود. به همین دلیل تشخیص زود هنگام، درمان و مراقبت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

چرا حاملگی خارج رحم رخ می‌دهد؟

بارداری خارج رحمی برای هر خانمی می‌تواند اتفاق بیافتد. اما در بعضی از خانم‌های باردار احتمال ایجاد آن بالاتر است.

علل بروز حاملگی خارج رحم عبارت‌اند از:

جراحی لوله‌های فالوپ: شایع‌ترین عامل ایجاد بارداری خارج از رحم، جراحی لوله‌های فالوپ هستند. این جراحی‌ها به دلایل مختلفی از جمله از بین بردن اختلال ایجاد شده در لوله‌ها، بازکردن مجدد لوله‌های رحمی، سزارین و غیره انجام می‌شود.

داشتن سابقه‌ی قبلی بارداری خارج از رحم: با داشتن سابقه بارداری خارج رحمی، احتمال تکرار آن در بارداری بعدی، حدود 1 مورد در هر 10 بارداری است. در صورت داشتن سابقه 2 بار و یا بیشتر بارداری خارج رحمی احتمال بروز آن در بارداری‌های بعدی حداقل 1 مورد در هر 4 بارداری است.

بیماری التهابی لگن: داشتن عفونت در قسمت فوقانی دستگاه تناسلی که به علت عفونت‌های جنسی (مقاربتی) مانند سوزاک یا کلامیدیا ایجاد می‌شود باعث افزایش احتمال بارداری خارج‌رحمی می‌شود.

داشتن شرکای جنسی متعدد: بروز بیماری‌های منتقله از راه جنسی (STI) و بیماری‌های التهابی لگن (PID)، خطر ابتلا به بارداری خارج رحمی را افزایش می‌دهد.

مصرف مواد مخدر در دوران بارداری: مصرف مواد مخدر احتمالاً به علت ایجاد اختلال در لوله‌های فالوپ و رحم، خطر بارداری خارج رحمی را بیشتر می‌کند.

اندومتریوز: به رشد قسمتی از بافت اندومتر (لایه‌ی داخلی حفره رحم) در بافت‌های خارج از رحم می‌گویند، این اتفاق به علت ایجاد زخم در لوله‌های فالوپ موجب افزایش احتمال بارداری‌های خارج رحمی می‌شود.

بارداری در سن بالای 35 سال: این امر به علت عملکرد نادرست لوله‌ی فالوپ و یا به علت بیماری التهابی لگن (PID) موجب افزایش آسیب در خانم‌های مبتلا به عفونت شده و احتمال بارداری خارج رحمی را افزایش می‌دهد؛

بارداری علی‌رغم داشتن IUD: این بارداری در موارد نادر و با وجود استفاده از وسیله‌ی جلوگیری داخل رحمی یا همان آیودی صورت می‌گیرد. احتمال بارداری خارج رحمی در این شرایط نیز افزایش پیدا می‌کند.

کشیدن سیگار در دوران بارداری: به نظر می‌رسد استعمال سیگار در دوران بارداری عملکرد طبیعی لوله‌های فالوپ را مختل کرده و باعث افزایش احتمال بارداری خارج رحمی می‌شود.

قرص‌های ضدبارداری حاوی پروژسترون: بعضی تحقیقات نشان داده‌‌اند که استفاده از این نوع قرص‌ها احتمال بارداری‌های خارج رحمی را افزایش می‌دهد.

شکل غیر نرمال لوله‌ی فالوپ: در صورتی که لوله‌های رحمی شکل طبیعی نداشته باشند احتمال بارداری خارج رحمی افزایش می‌یابد.

حاملگی خارج رحم چه علایمی دارد؟

علایم بارداری خارج رحمی در خانم‌های باردار متفاوت است. این علایم اوایل بارداری مشاهده می‌شود. هر چند در بعضی از خانم‌های باردار تا زمان پاره شدن لوله‌ی فالوپ علایم بالینی مشاهده نمی‌شود.

در بارداری خارج رحمی نیز همانند بارداری‌های طبیعی، علایمی مانند قطع عادت ماهانه، درد در ناحیه‌ی سینه، خستگی و حالت تهوع مشاهده می‌شود. با انجام تست تشخیص بارداری در منزل (بی‌بی‌چک) جواب مثبت بارداری مشاهده می‌شود. در ابتدا ممکن است علایمی مانند حساسیت در شکم یا درد و خونریزی از واژن به صورت خفیف مشاهده شود. با مشاهده‌ی هر یک از علایم زیر، خانم باردار باید فوراً به پزشک مراجعه کند.

به طور کلی علایم ناشی از بارداری خارج رحم عبارتند از:

• حساسیت و درد در ناحیه‌ی شکم و لگن: در این شرایط دردهای ناگهانی و پیوسته در ناحیه‌ی شکم و لگن مشاهده می‌شود که ابتدا خفیف بوده و سپس تشدید می‌شود. این دردها با انجام فعالیت یا سرفه و حرکات روده افزایش پیدا می‌کند. درد در یک ناحیه حس می‌شود اما در همه‌ی قسمت‌های شکم و لگن می‌تواند وجود داشته باشد.
• لکه‌بینی یا خونریزی واژینال در صورت اطمینان از بارداری: لکه‌بینی یا خونریزی مانند آغاز یک دوره‌ی قاعدگی، خفیف است. در این شرایط خون به رنگ قرمز یا قهوه‌ای (مثل رنگ خون خشک‌شده) مشاهده می‌شود. خونریزی ممکن است پیوسته یا متناوب و شدید یا خفیف باشد.
• درد در ناحیه‌ی کتف و گردن: گرفتگی عضلانی و خونریزی می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. اما درد در ناحیه‌ی کتف به خصوص زمانی که خانم باردار در حال استراحت است، از علایم بارز برای تشخیص بارداری خارج رحمی به شمار می‌رود. چرا که درد به علت خونریزی داخلی ایجاد می‌شود که در اثر تحریک عصبی در کتف بروز می‌کند. 
• پارگی لوله‌ی فالوپ: علایمی مانند شوک، ضعف، تپش قلب، پوست رنگ پریده و سرگیجه یا غش مشاهده می‌شود.
• حالت تهوع و استفراغ همراه با درد
• درد در یک سمت بدن
• انقباض و گرفتگی عضلات شکم

حاملگی خارج رحم را چگونه تشخیص می‌دهند؟

پزشک معالج برای تشخیص بارداری خارج رحمی، معاینه‌ی لگنی، سونوگرافی به همراه آزمایش خون را انجام می‌دهد که به صورت زیر می‌باشد:

• آزمایش خون: در این شرایط، با انجام آزمایش خون سطح هورمون بارداری (hCG) اندازه‌گیری می‌شود. افزایش سطح این پارامتر در خون، نشان‌دهنده‌ی بارداری است. اما اگر افزایش این هورمون تا حد مورد نظر صورت نگرفته باشد، احتمالاً بارداری خارج رحمی اتفاق افتاده است. این تست به مدت 2 تا 3 روز تکرار می‌شود. در صورتی که، سطح hCG به اندازه‌ی کافی افزایش پیدا نکند، احتمالاً بارداری خارج رحمی اتفاق افتاده و یا احتمال سقط جنین در یک بارداری طبیعی (در رحم) وجود دارد.
• سونوگرافی: برای تشخیص بارداری خارج رحم، پزشک سونوگرافی لوله‌های فالوپ و رحم را تجویز می‌کند. با مشاهده‌ی جنین در لوله‌ی فالوپ بارداری خارج رحمی تشخیص داده می‌شود. در بعضی موارد، به علت مرگ جنین و یا کوچک بودن آن به وسیله‌ی سونوگرافی قابل شناسایی نیست. اما التهاب و لخته‌ی خون در لوله‌های فالوپ مشاهده می‌شود که بیانگر بارداری خارج رحم است.

هم‌چنین، علی‌رغم مثبت بودن تست بارداری، عدم مشاهده‌ی جنین در رحم هنگام سونوگرافی بیانگر بارداری خارج رحمی، مراحل اولیه‌ی بارداری و یا سقط جنین است.

درمان حاملگی خارج رحم چیست؟

درمان بارداری‌های خارج رحم بسته به نحوه‌ی تشخیص، اندازه‌ی جنین و تکنیک‌های قابل دسترس صورت می‌گیرد. پایان دادن به بارداری تنها راه حل این مسئله به شمار می‌رود.

در صورتی که بارداری خارج رحم صورت گرفته باشد و اندازه‌ی جنین نیز کوچک باشد، داروی متوترکسات تجویز می‌شود. این دارو به صورت عضلانی تزریق و از طریق خون به جنین منتقل می‌شود و با توقف رشد سلول‌های جفت باعث ختم بارداری می‌شود. در زمان شروع مصرف این دارو علایمی مانند درد در ناحیه‌ی شکم، انقباض عضلانی، حالت تهوع، استفراغ و اسهال مشاهده می‌شود. در این شرایط خانم‌های باردار باید از مصرف الکل، داروهای غیر استروئیدی ضد التهاب (NSAIDs) مثل آسپرین، ناپروکسن، مولتی‌ویتامین‌ها و مکمل‌های حاوی اسیدفولیک جلوگیری کنند. علاوه بر این بهتر است از انجام فعالیت‌های جنسی، فعالیت شدید و تماس با نور خورشید نیز پرهیز کنند.

برای اطمینان از اینکه بارداری خارج رحم به طور کامل رفع شده است، باید سطح hCG خون به طور پیوسته اندازه‌گیری شود. این تست تا زمان صفر شدن سطح این هورمون که معمولاً طی چند هفته صورت می‌گیرد، ادامه دارد.

در صورت پایدار بودن وضعیت خانم باردار (عدم پارگی لوله‌ی فالوپ) و کوچک بودن اندازه‌ی جنین می‌توان از طریق جراحی لاپاروسکوپی جنین را خارج کرد. جراحی لاپاروسکوپی نیاز به بیهوشی عمومی، تجهیزات ویژه و یک جراح باتجربه دارد. بعد از یک هفته وضعیت بیمار طبیعی می‌شود.

در صورتی که پزشک معالج به پارگی لوله‌ی فالوپ مشکوک باشد، برای جلوگیری از خونریزی فوراً باید جراحی انجام دهد. در برخی موارد، لوله‌ی فالوپ و تخمدان ممکن است آسیب دیده باشد و باید برداشته شوند.

چگونه از بارداری خارج رحمی جلوگیری کنیم؟

پیشگیری از بروز بسیاری از بارداری‌های خارج رحم امکان‌پذیر نیست، اما در افراد مبتلا به بیماری‌های التهابی لگن (PID) قابل پیشگیری است. به این دلیل که کلامیدیا به آسانی با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شود. اما بسیاری از خانم‌های مبتلا به عفونت کلامیدیایی فاقد علایم هستند و به علت عدم آگاهی از این عفونت درمان صورت نمی‌گیرد. ترک سیگار نیز خطر بارداری خارج رحمی را کاهش می‌دهد.