سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا هایپر استیمولیشن چیست؟

این مطلب از نظر علمی به تأیید دکتر فرناز منتظری فلوشیپ ناباروری و IVF، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) یا هایپر استیمولیشن، که اصطلاحا به آن هایپر شدن نیز می گویند، یک عارضه نادر روش های درمان ناباروری مانند ای وی اف (IVF) است. این سندرم زمانی اتفاق می‎افتد که طی فرآیند تحریک تخمدان، تعداد زیادی تخمک بطور همزمان در تخمدان آزاد شده و تخمدان‎ها با مایعی متورم می شوند که در نهایت به داخل بدن نشت می‎کند.
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان نتیجه مستقیم داروهای مورد استفاده در روش‎ های درمان ناباروری (مانند ای وی اف) و سایر روش هایی است که باعث تحریک تخمدان (تحریک تخمک گذاری) و افزایش تولید و بلوغ تخمک می شوند. 
 

عوامل خطر سندرم هایپراستیمولیشن:

عوامل مختلفی منجر به افزایش احتمال تحریک بیش از حد تخمدان ها می شوند که عبارتند از:
•    سن کمتر از 35 سال خانم؛
•    سابقه پاسخ زیاد به گنادوتروپین ها؛
•    سندرم تخمدان پلی کیستیک؛
•    سابقه قبلی ابتلا به سندرم هایپر استیمولیشن؛
•    بالا بودن سطح استروژن طی یک چرخه ای وی اف (IVF)؛
•    تزریق دوزهای بالای  HCG طی هر چرخه ای وی اف (IVF)؛
•    پایین بودن شاخص توده بدن (BMI).
 

علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان:

از جمله علائم هایپر شدن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
•    درد و نفخ شکمی (خفیف تا متوسط)؛
•    افزایش وزن ناگهانی بیش از یک و نیم کیلوگرم طی 2 روز،
•    مشکلات دستگاه گوارش (حالت تهوع ، استفراغ ، اسهال)؛
•    احساس ناراحتی در اطراف تخمدان‎ها؛
•    افزایش اندازه دور کمر؛
•    تنگی نفس؛
•    افت فشارخون یا هایپوولمی؛
•    عدم تعادل الکترولیت های بدن؛
•    التهاب پرده صفاق یا پریتونئیت به‎ صورت موضعی یا عمومی؛
•    کاهش دفع ادرار و در موارد شدیدتر، نارسایی حاد کلیه.
 

طبقه بندی و انواع سندرم هایپراستیمولیشن از نظر شدت:

سندرم تحریک تخمدان بیش از حد، از نظر شدت علائم به سه نوع مختلف تفسیم بندی می شود که به شرح زیر است:
•    هایپر استیمولیشن یا OHSS خفیف:
    درجه 1؛ این حالت از سندرم شامل، اتساع شکم و ناراحتی در ناحیه شکم است؛
    درجه 2؛ این حالت، علاوه بر علائم درجه 1، حالت تهوع، استفراغ، اسهال و بزرگ شدن تخمدان از 5 تا 12 سانتی متر را به همراه دارد.
•    هایپر استیمولیشن یا OHSS  متوسط:
    درجه 3؛ در این حالت از هایپر شدن، علاوه بر ویژگی های OHSS خفیف، شواهد سونوگرافی از آسیت یا تجمع مایع در شکم حکایت دارد.
•    هایپر استیمولیشن یا OHSS شدید:
    درجه 4؛  در این درجه از هایپر شدن، ویژگی های OHSS متوسط به همراه شواهد بالینی در مورد وجود مایع در شکم و مشکلات تنفسی وجود دارد؛
    درجه 5؛ در درجه پنج سندرم OHSS همه موارد فوق به‎ علاوه تغییر در حجم خون، افزایش غلظت خون، اختلالات انعقادی و اختلال در عملکرد کلیه دیده می شود.
 

درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان:

OHSS خفیف ممکن است ظرف مدت یک هفته به خودی خود برطرف شود، اما در صورتی که خانم در طی همان چرخه باردار شود، علائم ممکن است تا مدت طولانی‎تری باقی بمانند (تقریبا چند روز تا چند هفته).
درمان هایپراستیمولیشن خفیف، شامل عدم انجام ورزش شدید، افزایش مصرف مایعات برای رفع کم آبی بدن و مصرف داروهای مسکن مانند استامینوفن برای کاهش درد می باشد. 
اما برای درمان سندرم OHSS شدید، اغلب به بستری در بیمارستان نیاز است و در صورت عدم درمان، ممکن است شرایط بسیار خطرناک یا حتی کشنده شود. در بیمارستان ممکن است مایعات داخل وریدی برای بیمار تجویز شود تا کاهش حجم مایعات بدن جبران گردد. در برخی موارد، پزشک ممکن‎ است بخواهد دوز داروی باروری را تغییر دهد. همچنین ممکن است برای جلوگیری از لخته شدن خون، داروی های رقیق‎کننده خون نیز تجویز شوند. 
 

آیا می توان از ایجاد سندرم هایپراستیمولیشن پیشگیری کرد؟

در رند درمان ناباروری، روش های مختلفی برای کاهش احتمال ایجاد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان وجود دارد که عبارتند از:
•    تنظیم دوز دارو: در بیمارانی که مستعد هایپر شدن هستند، تجویز دوزهای پایین‎تر دارو ممکن در جلوگیری از ایجاد این شرایط، کمک کننده باشد.
•    اضافه کردن بعضی داروها: داروهای خاصی مانند آسپرین با دوز کم یا آگونیست های دوپامین ممکن است از ایجاد OHSS جلوگیری کنند .تزریق کلسیم گزینه دیگری است که می تواند کمک کننده باشد. زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک می توانند از متفورمین استفاده کنند. 
•    تصمیم پزشک برای ایجاد وقفه در درمان: در صورتی که پزشک شما تشخیص دهد که سطح استروژن کافیست یا تعداد فولیکول ‎های زیادی وجود دارد، ممکن است استفاده از داروهای تزریقی را برای تحریک تخمدان (تحریک تخمک گذاری) متوقف کند و بعد از چند روز مجدد ادامه داروها را از سر بگیرد.
•    تغییر در نوع دارو: در برخی موارد، پزشک حتی ممکن است روش های مختلفی را برای تحریک تخمک گذاری انتخاب نماید. برای مثال، لوپرولاید یک گزینه جایگزین برای HCG است و ممکن است از ایجاد سندرم هایپراستیمولیشن جلوگیری کند.
•    فریز کردن جنین‎ها: علاوه بر موارد گفته شده، ممکن است پزشک فریز فولیکول ‎ها (چه بالغ و چه نابالغ) را به شما پیشهاد دهد؛ در نتیجه جنین های لقاح یافته را می‎توان در چرخه ‎های بعدی انتقال داد.
لازم است توجه داشته باشید که استفاده از هر یک از روش های بالا منحصر به ‎فرد است و احتمالاً پزشک باید شما را از نزدیک تحت نظارت قرار دهد تا در مورد نحوه درمان تصمیم بگیرد.