این مطلب از نظر علمی به تأیید دکتر احسان اطرج فلوشیپ آندرولوژی، از پزشکان متخصص مرکز مام رسیده است. 

همه چیز درباره روش استخراج اسپرم 

در حدود 30 درصد موارد ناباروری، مربوط به مردان می باشد. ناباروری مردان دارای علل مختلفی می باشد که شایع ترین آن، آزواسپرمی یا اسپرم صفر می باشد. از روش هایی که امروزه برای درمان ناباروری مردان با علت آزواسپرمی مورد استفاده می گیرند می توان به بیوپسی بیضه (نمونه برداری از بیضه) و استخراج اسپرم (بازیابی اسپرم) اشاره کرد.

البته استخراج اسپرم با بیوپسی بیضه تشخیصی کاملاً متفاوت است. هدف از انجام بیوپسی بیضه، بررسی اتفاقاتی است که در بیضه رخ می دهد، در صورتی که هدف از استخراج اسپرم، برداشتن اسپرم از بیضه ها است.

آزمایشات بسیار کمی می توانند پیش بینی دقیقی از احتمال پیدا شدن اسپرم در مردانی که دارای مشکلات بیضه هستند، ارائه دهند. حتی یافتن اسپرم در عمل استخراج اسپرم، تضمین نمی کند که اسپرم در عمل های استخراج بعدی مجددا قابل بازیابی باشد.

در این متن به شرح انواع روش های استخراج اسپرم که متخصصین اورولوژی از آن ها استفاده می کنند، می پردازیم.

چگونگی فرآیند تولید اسپرم:

اسپرم و تستوسترون (هورمون مردانه) در هر دو بیضه تولید می شوند. اسپرم از طریق یک لوله مارپیچ به نام اپیدیدیم بیضه ها را ترک کرده و در آنجا می ماند تا زمانی که آماده استفاده شود. هر اپیدیدیم توسط لوله ای به نام لوله وازودفران به پروستات متصل می شود. این لوله از ناحیه اسکروتوم (کیسه بیضه) به داخل کشاله ران، سپس لگن و پشت مثانه می رود. در آنجا، هر وازودفران به یک وزیکول سمینال متصل شده و مجرای انزالی را تشکیل می دهد. برای انزال، اسپرم از مجاری انزال عبور می کند و با مایعاتی که از وزیکول های سمینال، پروستات و غدد دیگر ترشح می شوند، مخلوط شده و مایع منی تشکیل می گردد. در نهایت مایع منی از مجرای ادرار عبور می کند و از انتهای آلت تناسلی بیرون می آید. 

استخراج اسپرم چه زمانی توصیه می شود؟ 

استخراج اسپرم یا بازیابی اسپرم، یک روش درمان ناباروری مردان است که مستلزم استفاده از روش های کمک باروری مانند IVF یا تزریق درون سیتوپلاسمی اسپرم (میکرواینجکشن) می باشد و زمانی انجام می گردد که اسپرم در مایع منی فرد وجود نداشته و یا مرد قادر به انزال نمی باشد.

در این موارد اسپرم از سایر قسمت های دستگاه تولید مثل جمع آوری می شود. برای بررسی وجود یا عدم وجود اسپرم در مایع منی آزمایش آنالیز مایع منی یا اسپرموگرام انجام می گردد. در این آزمایش، مایع منی زیر میکروسکوپ مشاهده و بررسی می شود. عدم وجود اسپرم در مایع منی، آزواسپرمی نام دارد که می تواند شامل 2 نوع اصلی آزواسپرمی انسدادی و آزواسپرمی غیر انسدادی باشد.

در آزواسپرمی انسدادی ممکن است در مجاری اپیدیدیم و مجرای انزالی، انسدادی وجود داشته باشد و یا مجرای وازودفران در اثر جراحی آسیب دیده باشد و در نتیجه این عوامل، از ورود اسپرم به مایع منی جلوگیری گردد.

در آزواسپرمی غیر انسدادی، بدن فرد ممکن است به هیچ وجه اسپرم تولید نکند یا اسپرم در سطوح پایین ساخته شود و تعداد کافی از آن ها در انزال وجود نداشته باشد. انزال عقب گرد یا رتروگراد یکی از علل این نوع آزواسپرمی می باشد.

در این موارد، ادرار فرد توسط متخصص اورولوژی بررسی می گردد و در صورتی که اسپرم سالم به طور طبیعی آزاد نشود، ممکن است انجام عمل استخراج اسپرم یا بازیابی اسپرم لازم باشد.

استخراج اسپرم از بیضه:

روش های زیادی برای استخراج اسپرم از دستگاه تولید مثل مرد وجود دارد که هدف از انجام تمام این روش ها، بدست آوردن بهترین کیفیت و تعداد اسپرم است. باید توجه شود که طی انجام این روش ها، به دستگاه تناسلی مرد آسیبی وارد نشود. بازیابی یا استخراج اسپرم، امکان درمان ناباروری و بازیابی قدرت باروری را امکان پذیر خواهد کرد. برخی از این روش های استخراج بیضه عبارتند از: 

• استخراج اسپرم به روش غیر جراحی:

در این روش اگر فرد مبتلا به عدم انزال یا انزال عقب گرد باشد، ممکن است فرآیند انزال به او القا شود و پس از وقوع انزال، مایع منی جمع آوری گردد. دو روش برای انجام این نوع استخراج وجود دارد که عبارتند از: 

1) Penile Vibratory Stimulation (PVS): در این روش، توسط یک ویبراتور مخصوص که در نوک آلت تناسلی قرار داده می شود، تحریک انجام می گردد و در نهایت، انزال رخ می دهد. 

2) Electroejaculation (EEJ): در این روش توسط یک پروب، انرژی الکتریکی به پروستات و سمینال وزیکول فرستاده می شود. این روش برای مردانی که دارای آسیب های عصبی و نخاعی هستند، انجام شود. اما در صورت عدم وجود آسیب نخاعی، بیهوشی عمومی برای جلوگیری از درد در طی این روش EEJ لازم است.

در صورتی که روش های PVS یا EEJ مفید نباشند، ممکن است انجام بازیابی یا استخراج اسپرم از اپیدیدیم یا بیضه نیاز باشد.

• استخراج اسپرم از بیضه (TESE):

TESE اغلب برای تشخیص علت آزواسپرمی استفاده می شود. TESE اغلب در مطب ارولوژی با روش بلوک عصبی انجام می شود. بلوک عصبی نوعی بی حسی است که در آن برای تسکین درد، ماده بی حسی به اعصاب تزریق می شود و می تواند تحت بیهوشی در یک مرکز جراحی انجام شود. روش TESE شامل ایجاد یک یا چند برش کوچک در بیضه و بررسی لوله ها برای حضور اسپرم است.

پس از استخراج اسپرم از طریق TESE، اسپرم را می توان به صورت تازه و با هماهنگ کردن با زمان انجام عمل تخمک گیری همسر بیمار و یا به صورت فریز شده استفاده کرد. معمولاً بیماران پس از انجام این روش، اسپرم های فریز شده را برای روش های کمک باروری مانند IVF یا  ICSI در آینده استفاده می کنند.

• آسپیراسیون اسپرم از بیضه (TESA):

TESA که گاهی اوقات اصطلاحاً (TFNA) نیز نامیده می شود، می تواند برای تشخیص یا درمانآزواسپرمی استفاده شود. همچنین می توان از آن برای جمع آوری اسپرم از بیضه ها استفاده کرد. این روش اغلب با یک بلوک عصبی در مطب ارولوژی یا اتاق عمل انجام می شود. طی عمل TESA یک سوزن نازک، پوست بیضه و بافت بیضه را سوراخ کرده و اسپرم به آرامی بیرون کشیده می شود. ایجاد برش های دیگر لازم نیست.

• آسپیراسیون میکروسکوپی اسپرم از اپیدیدیم (MESA):

در روش MESA از میکروسکوپ جراحی برای استخراج اسپرم از لوله های اپیدیدیم استفاده می شود. تکنیک MESA امکان استخراج تعداد زیادی اسپرم سالم را برای ذخیره و فریز جهت استفاده در آینده، فراهم می کند. این روش بسیار بی خطر است اما با این حال، به بیهوشی عمومی، یک جراح بسیار ماهر و همچنین میکروسکوپ نیاز دارد و البته لازم به ذکر است که این روش در اتاق عمل انجام می گیرد. MESA برای مردانی که دچار انسداد لوله اپیدیدیم (در اثر وازکتومی و یا عدم وجود مادرزادی دو طرفه مجرای وازودفران) هستند، انجام می شود. پس از استخراج اسپرم، می توان آن را به صورت تازه و با هماهنگ کردن با زمان انجام عمل تخمک گیری همسر بیمار و یا به صورت فریز شده استفاده کرد؛ اما معمولاً بیماران برای انجامIVF  یا  ICSIدر مراحل بعدی اسپرم را منجمد می کنند. روش MESA، برای آقایانی که مادرزادی فاقد مجرای وازودفران به صورت دو طرفه هستند، ارجح تر است زیرا این روش بر تولید هورمون های بیضه تأثیر نمی گذارد.

• آسپیراسیون اسپرم از اپیدیدیم به صورت زیرپوستی (PESA):

PESA مانند TESA می تواند بارها و با هزینه کم و بدون برش جراحی انجام شود و به خصوص برای مردان مبتلا به آزواسپرمی انسدادی مناسب است. انجام این روش به یک میکروسکوپ پرقدرت نیاز ندارد، بنابراین متخصصان اورولوژی بیشتری می توانند این کار را انجام دهند. PESA تحت بی حسی موضعی یا عمومی انجام می شود. متخصص اورولوژی یک سوزن متصل به یک سرنگ را به اپیدیدیم می چسباند و سپس مایعات به آرامی کشیده می شوند. در این روش ممکن است همیشه استخراج اسپرم حاصل نشود و بعضی اوقات به یک عمل جراحی دیگر نیاز باشد.

• استخراج اسپرم از بیضه به روش میکروسکوپی (Micro-TESE):

Micro-TESE فقط برای موارد آزواسپرمی غیر انسدادی انجام می شود. در این روش پوشش بیرونی بیضه باز شده و داخل آن بررسی می گردد. متخصص اورولوژی می تواند مناطقی را که احتمالاً باعث تولید اسپرم می شوند، ببیند. Micro-TESE معمولاً در اتاق عمل انجام شده و به این ترتیب، بیشتر مناطق بیضه ها مورد بررسی قرار می گیرند، اما بافت کمتری برداشته می شود. همچنین آسیب کمتری به رگ های خونی وارد می شود. برخی پزشکان معتقدند Micro-TESE شانس بهتری برای یافتن اسپرم در بیماران مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی ایجاد می کند.

در روش Micro-TESE نیز می توان اسپرم را به صورت تازه و با هماهنگ کردن با زمان انجام عمل تخمک گیری همسر بیمار و یا به صورت فریز شده استفاده کرد. استخراج اسپرم قبل از روز تخمک گیری همسر، این امکان را برای زوجین فراهم می کند که برای انجام روش های دیگر تصمیم گیری کنند. بیماران در طی این روش اسپرم های فریز شده را برای روش های IVF یا  ICSIدر آینده ذخیره می کنند. در مواردی که هیچ اسپرمی طی روش های استخراج اسپرم یافت نشود، اغلب استفاده از اسپرم اهدایی به بیماران توصیه می شود.

مشکلات احتمالی پس از استخراج اسپرم: 

• خونریزی؛

• عفونت؛ 

• درد؛ 

• احتمال پیدا نکردن اسپرم؛

• نیاز به انجام عمل های دیگر؛ 

• آسیب یا از بین رفتن بیضه (این مورد نادر است).

زمان استخراج اسپرم در روش های کمک باروری

بازیابی یا استخراج اسپرم می تواند قبل از عمل پانکچر یا تخمک گیری خانم یا همزمان با آن انجام شود. برداشت اسپرم از قبل و انجماد آن تا زمان برداشت تخمک ها به زوجین این امکان را می دهد كه آگاهی های لازم را کسب کرده و برای انتخاب روش درمان ناباروری خود تصمیم بگیرند؛ زیرا در بیشتر موارد، احتمال یافتن اسپرم فقط 60 درصد یا كمتر است. علاوه بر این، برای بسیاری از زوج ها دشوار است که در همان روز پانکچر تحت عمل جراحی قرار گیرند.

مدت زمان بهبودی و مراقبت های لازم بعد از استخراج اسپرم:

زمان بهبودی بعد از استخراج اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم، به روش استفاده شده بستگی دارد و می تواند از چند روز تا یک هفته متغیر باشد. به بیشتر بیماران گفته می شود که از فعالیت شدید خودداری کنند. همچنین ممکن است بیمار تا زمان بهبودی کامل نتواند از شورت رکابی استفاده کند. استفاده از بسته‌های یخ بلافاصله بعد از عمل نیز کمک کننده می باشد.

متخصص اورولوژی برای کمک به کاهش درد، داروهای مسکن تجویز می کند. همچنین ممکن است قبل و یا بعد از استخراج اسپرم به بیمار آنتی بیوتیک داده شود تا از ایجاد عفونت جلوگیری گردد. اگر بیمار بخیه داشته باشد، به زمان بیشتری برای بهبودی نیاز خواهد داشت. اکثر آقایان می توانند پس از 24 تا 48 ساعت به کار اداری بازگردند اما بازگشت به مشاغل سنگین ممکن است 5 تا 10 روز طول بکشد.